کار بزرگ آیت الله نائینی از نگاه سحابی / تجلّی شرک، در استبداد سیاسی و اجتماعی / نظارت بر قدرت و ثروت با امر به معروف و نهی از منکر

 فروزان آصف نخعی: نواندیشان دینی، با طرح مسایل جدید و مستحدثه، همواره قادر بوده اند، به گسترش محتوای دین، در حل مسایل نوین، کمک شایانی بکنند، در ین باره می توان به مرحوم آیت الله محمد حسین نائینی نظریه پرداز دینی  اشاره کرد. او با نظریه پردازی مشروطیت، در کتاب تنبیه الامه و تنزیه المله نشان داد که استبداد چگونه در زیرمجموعه تبیین شرک قابل بررسی است، و چگونه قادر است ابعاد تقوای فردی را در چارچوب امر به معروف و نهی از منکر به ابعاد اجتماعی و سیاسی کلان گسترش داده، تلاش کرده نظام و دستگاه فکری برداشت از اسلام را با توجه به سازوکارهای درونی اش، به مسلمانان ارائه کند. بی تردید اگر مارکس به درستی از مفاهیم اندیشه نائینی، با خبر می بود، به خود جرات نمی داد نظریه دین افیون توده ها را مطرح کند. زیرا برداشت نائینی حاکی از قدرت اجتهاد دینی، برای توسعه و دموکراسی در کشور می کرد. 

تفاوت گفتمان سنتی دینی و نوگرایی دینی

به گزارش خبرگزاری خبرآنلاین، دقایق این بحث در سخنرانی مرحوم عزت الله سحابی تحت عنوان «گفتمان دینی و نوگرایی دینی» مورد بررسی قرار گرفته است. سحابی در بحث خود، با اشاره به این که «تبلور اجتماعی و سیاسی شرک، استبداد است» گفت: «ابتدا این بحث را سیدجمال الدین اسدآبادی مطرح کرد، ولی مرحوم آیت الله نائینی، به طور نظری روی این موضوع کار کرد و مبارزه با استبداد را از مظاهر مبارزه با شرک ذکر کرد. مبارزه با استثمار و یا استعمار، از نظر مرحوم نائینی، جزو مظاهر مبارزه با شرک که وظیفه یا گرایش اصلی هر فرد مسلمان هست، به شمار می رود و شخص پیامبر (ص) و ائمه اطهار (ص) در این خط قرار داشتند، و ایشان (نائینی) نظریه اش را روی مواجهه با استبداد، استثمار و استعمار پیاده می کند. از این زاویه بحث نائینی نوآوری ای است که مبارزه با استبداد را وارد گفتمان دینی می کند.» 

سحابی در بیان تفاوت گفتمان سنتی دینی، و گفتمان نواندیشانه دینی گفت: «در گفتمان دینی همواره احتراز از مشرکین و کفار و لعن آنان مورد توجه بوده است، ولی کسی قادر نبود  تبلور اجتماعی و سیاسی شرک یا کفر را بیان کند که چیست؟ جامعه با چی باید مقابله کند؟ مرحوم نائینی این مشکل را باز کرد و به آن پاسخ داد، او می گوید مبارزه با استبداد، استعمار یا استثمار، یک عمل مذهبی است.» 

سحابی در ادامه به «نوآوری دیگری که مرحوم نائینی در گفتمان دینی وارد می کند» اشاره کرد و گفت: «نوآوردی دیگر آیت الله نائینی در بحث است که از مظاهر آن را امر به معروف و نهی از منکر ذکر می کند. نایینی مطرح می کند که تقوا در جامعه با تقوا در فرد متفاوت است. در تقوای  فرد، خود فرد ضامن آن است، به این معنا که فرد خودش بر خودش ناظر است، یا به قول آقای کاشی خودش بر خودش تفطن می کند. در این زمینه با کسی هم کاری ندارد. اما از آن جا که عملکرد افراد، و نه نیات آنان، همواره به صورت اجتماعی ظهور و بروز می یابد. این رفتارهای اجتماعی از طریق جامعه مورد بررسی و نقد و انتقاد و اعتراض و یا اصلاح قرار می گیرد. در قرآن نزدیک به 90 آیه وجود دارد که امر به معروف و نهی از منکر پاییدن و مراقبت مردم نسبت به حاکمیت ها و قدرت ها است. که شامل ارباب ثروت و قدرت می شود.» 

او افزود:«چنانکه حضرت علی (ع) پس از ضربت خوردن، در وصیت نامه معروف خودشان، می فرمایند که شما را به خدا، شما را به خدا، امر به معروف و نهی از منکر را رها نکنید که اگر رها کنید، اشرار خلقتان بر شما حاکم خواهند شد. از سخنان ایشان معلوم می شود که امر به معرو ف و نهی از منکر یک امر سیاسی است. این گونه نیست که به خانم ها بگوییم که لطفا روسری تان را جلو بکشید، فقط این نیست. امر سیاسی  و مراقبت نسبت به حاکمان و صاحبان قدرت است.» 

سحابی در اثبات سخنان خود به «سوره لقمان  آیه 17» استناد می کند، و می گوید: «لقمان به فرزندش نصیحت می کند، یَا بُنَیَّ أَقِمِ الصَّلَاةَ وَأْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَانْهَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَاصْبِرْ عَلَیٰ مَا أَصَابَکَ ۖ إِنَّ ذَٰلِکَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ از آیه معلوم می شود که امر به معروف ، هزینه هایی مثل زندان و … داشته، و می گوید بر این ها پایداری و صبر کن، و شکیبا باش.»  

چند تجربه در گفتمان دینی و نواندیشی

سحابی سپس به چند تجربه در «گفتمان دینی در این دو قرن اخیر که در ایران مطرح شده» می پردازد و می گوید: «ما در زمینه گفتمان دینی، چند تجربه داریم: یک تجربه مربوط به نائینی است که من عرض کردم. نائینی به طور اصولی، فرهنگی را که در زمینه امور سیاسی و اجتماعی از غرب آمده است، در داخل فرهنگ اسلامی، بومی و آن را هضم می کند. به عبارت دیگر توجیهات اسلامی برای این گونه فرهنگ و معارف جدید مانند دموکراسی، کثرت گرایی، آزادی افکار، آزادی عقائد، آزادی اجتماعات پیدا، و همه این ها را از مظاهر تقوا در جامعه  معرفی می کند.» 

از نظر سحابی، «دومین ابتکار و نوآوری نائینی این است که تقوا که یک امر درونی و زمینی و مربوط به خود فرد هست، به جامعه آورده و به آن صورت عینی می دهد. یعنی آزادی افکار، آزادی انتقاد، آزادی اجتماعات، احزاب و … این ها همه از مظاهر تقوا در جامعه و اجتماع هستند. یعنی ابزار اعمال نظارت و کنترل جامعه برروی به ویژه صاحبان قدرت و ثروت محسوب می شوند.» 

 او از دیگر تجارب را تجربه مجاهدین خلق ذکر می کند که خلاف تجربه نائینی، یک تجربه منفی بود. او می گوید: از دیگر نوآوری ها، تجربه مجاهدین خلق است. آنان بسیاری از معارف مارکسیستی را در تحلیل تاریخ، جامعه، جنبش ها و … می پذیرند. هرچند کوشش کردند ، ولی چندان موفقیتی در این زمینه کسب نکردند تا بتوانند معارف مارکسیستی را در فرهنگ اسلامی، بومی و هضم کنند. به این معنا که توجیهات کامل قرآنی و اسلامی برایش  پیدا کنند.» 

او افزود: «این یک تجربه ای منفی بود چنانچه دیدیم باوجود این که پایه گذاران و بنیانگذارانش، افرادی مذهبی و کاملا خالص و از خود گذشته و از جان گذشته ای بودند و بسیار افکاری عمیق داشتند، ولی به دلیل همین شیوه، که امروز به آن التقاط می گویند، داخل سازمان مجاهدین در سال 53 و 54 یک کودتا شکل گرفت، که  کودتا نتیجه منفی مستقیم عمل التقاطی بود. یعنی با وجودی که در سازمان، نیروهای مسلمان بسیار خالص و عامل، عضو گیری می شدند، ولی در آخر سراز مارکسیسم در آوردند. این یک تجربه منفی بود.

تمایز تجربه نائینی و رهبران اولیه سازمان 

او در تمایز میان تجربه نائینی و رهبران اولیه سازمان مجاهدین خلق در باره تجربه موفق نائینی گفت:« تجربه نائینی در گفتمان دینی، یک تجربه موفق محسوب  شده و موجب گسترش دامنه معارف اسلامی می شود. این گسترش لازم و ضروری است. چرا؟ زیرا دنیا در حال پیشرفت است، افکار، عقاید، فلسفه ها در حال گسترش هستند، اسلام باید با این ها همپا باشد، اگر بخواهد عقب بماند، از صحنه حذف می شود.» 

سحابی افزود: «بنابراین باید گفت گفتمان دینی ناگزیر از آن است که فرهنگ ها و ارزش هایی را که از غرب و یا جاهای دیگر می آید، این ها را به نحوی در داخل فرهنگ اسلامی هضم کرده و بپذیرد. ولی همانطوری که عرض کردم، هضم کند، نه این که به طور مکانیکی آنان را کنار شعائر اسلامی قرار بدهند. هضم کردن هم همان کاری است که نائینی انجام داد.» 

بیشتر بخوانید:

آیا بلدیم انتقاد کنیم؟ / بدون تمرین نقد صحیح، زندگی بر همه تلخ می شود / نقد نگرش علاوه بر دولت ها برای افراد هم تحملش سنگین است
پیام‌های نامه فائزه هاشمی درباره مناسبات درون زندان
شاه به مقدم رئیس سازمان برنامه و بودجه: باز مطالب مزخرف می گویید / حاکمیت ترس بر مباحث تخصصی / تحقیر نتیجه بگومگو با شاه درباره اولویت های کشور
هشدار فراستخواه، رحمانیان، و میرزایی درباره تهدیدهای متوجه…
محمدی: بدون حضور اقوام در قدرت وفاق شکل نمی گیرد / پزشکیان از کره جنوبی و تایوان برای توسعه ایران درس بگیرد / اسلام سیاسی نیازمند نوسازی همه جانبه
 روایت میدری از اقتضائات امنیت در ایران / بدون توانمندسازی..

216216