صفرتاصد “سند ملی هوش مصنوعی ایران”؛ راهگشا یا مشکل آفرین؟

در ادامه این گفتگو، به موضوع انتقادات مطرح‌شده در خصوص سند ملی هوش مصنوعی پرداخته شد؛ مینایی با رد این انتقادات، آنها را بیشتر ناشی از اهداف سازمانی و سیاسی دانست و بر اهمیت اجرای این سند و پرهیز از اتلاف وقت در تدوین نسخه‌های جدید تأکید کرد.

در مجموع، این گفتگو تصویری روشنی از روند تدوین، چالش‌ها و چشم‌انداز سند ملی هوش مصنوعی ارائه می‌دهد؛ با توجه به اهمیت روزافزون هوش مصنوعی در زندگی بشر و تأثیر آن بر آینده جوامع، این سند می‌تواند به‌عنوان یک نقشه راه راهبردی برای توسعه این فناوری در کشور مورد استفاده قرار گیرد.

در ادامه بخش نخست مصاحبه با دکتر بهروز مینایی؛ دبیر ستاد توسعه فناوری‌های هوش مصنوعی و رباتیک معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان ریاست جمهوری را از نظر می‌گذرانید:

تسنیم: آقای دکتر! ستاد هوش مصنوعی از ستادهای تازه تاسیس معاونت علمی محسوب می‌شود؛ درباره چرایی تشکیل این ستاد بفرمایید.

ستاد توسعه فناوری‌های هوش مصنوعی و رباتیک معاونت علمی ریاست جمهوری سال 1402 تأسیس شد و بنده از همان ماه‌های اولیه تأسیس ستاد، توفیق خدمت در ستاد هوش مصنوعی را داشتم.

آذر ماه 1402 شهید رئیسی خطاب به معاونت محترم علمی خود دستور تشکیل شورای ملی هوش مصنوعی و مرکز ملی هوش مصنوعی را صادر کرد و در اسفند 1402 ترکیب اعضای این شورای ملی و رییس این مرکز ملی را نیز مشخص کردند.

شورای عالی انقلاب فرهنگی هم از این تغییر راهبرد معاونت علمی و شخص شهید رئیسی (که رییس شورای عالی انقلاب فرهنگی نیز بودند) استقبال کرد و در فرآیند تصویب کلّیّات سند ملی هوش مصنوعی، سازمان ملی هوش مصنوعی را متکفل تحقق این سند دانست و متعاقب آن معاونت محترم علمی نیز در تیرماه 1403 افتتاح رسمی این سازمان ملی را اعلام کرد.

تسنیم: اگر اجازه بدهید به سراغ بحث داغ این روزها یعنی سند ملی هوش مصنوعی برویم. ابتدا پیشینه‌ تدوین سند و فرآیند تهیه پیش‌نویس آن را در معاونت علمی توضیح دهید.

بنده معتقدم این سند مدتی است به‌صورت معنادار و جهت‌دارانه تحت هجمه‌هایی است که به‌نظر هدف خاصی را دنبال می‌کنند.

از حدود چهار، پنج سال پیش در کمیته هوش مصنوعی ستاد اقتصاد دیجیتال و هوشمندسازی (آن موقع هنوز ستاد هوش مصنوعی تأسیس نشده بود) فرآیند تهیه پیش‌نویس سند ملی هوش مصنوعی کشور آغاز شد.

در آن مرحله مطالعات تطبیقی بین بیش از 20 کشور انجام دادیم که شرایطی مشابه با ما داشتند و ضمن انجام مطالعه‌ تطبیقی با مدنظر قرار دادن نیازها، ظرفیت‌ها و فرصت‌های بومی، محتوای لازم برای تولید پیش‌نویس اولیه‌ سند فراهم شد.

بنده عضو کمیته هوش مصنوعی ستاد توسعه اقتصاد دیجیتال و هوشمندسازی بودم و در جریان پیشرفت مراحل کار بودم؛ اما در سال 1402 که ستاد هوش مصنوعی تأسیس شد و بعد از مدت کوتاهی مسئولیت آن ستاد بر عهده‌ بنده قرار گرفت، اتمام فرآیند تهیه‌ پیش‌نویس سند مذکور نیز به اینجانب واگذار شد.

سند هوش مصنوعی در آن مرحله قرار بود به‌منزله‌ سند راهبردی ستاد هوش مصنوعی و متناظراً ستاد هوش مصنوعی هم قرار بود تنها مرجع سیاست‌گذار و تنظیم‌گر دولتی هوش مصنوعی در ایران باشد.

تسنیم: فکر می‌کنم در این مرحله بوده که سند برای نهایی‌سازی و تصویب به شورای عالی انقلاب فرهنگی رسیده است؟

بله همینطور است؛ اصولاً برای اینکه یک سند شکل قانونی به خودش بگیرد باید مصوبه‌ یک نهاد بالادستی را داشته باشد.

اگر سند بخواهد یک سند دولتی بشود باید مصوبه هیئت دولت را داشته باشد و اگر بخواهد یک سند فرابخشی یا اصطلاحاً ملی بشود یا باید مصوبه مجلس شورای اسلامی را داشته باشد یا از آن بالاتر مصوبه شورای عالی انقلاب فرهنگی را داشته باشد.

اینکه می‌گویم مصوبه شورای عالی انقلاب فرهنگی از مصوبه مجلس شورای اسلامی بالاتر است طبق استفساری است که شخصاً از شورای نگهبان کرده‌ام. مصوبات شورای عالی انقلاب فرهنگی به منزله‌ احکام صادره از شخص ولی‌فقیه است. به عبارت دیگر اگر شورای عالی انقلاب فرهنگی مصوبه‌ای داشته باشد و مجلس محترم شورای اسلامی چیزی تصویب کند که با آن مصوبه در تعارض باشد، شورای محترم نگهبان آن مصوبه مجلس شورای اسلامی را رد خواهد کرد.

به هرحال سند ملی هوش مصنوعی هم مثل بسیاری از اسناد ملی دیگر برای دستیابی به مشروعیت ملی به شورای عالی انقلاب فرهنگی ارسال شد و در زمستان 1401 دبیر محترم شورا، آن را برای اظهارنظر به دستگاه‌های مختلف دولتی، غیر دولتی، نظامی، دانشگاهی و حوزوی جهت اظهارنظر ارسال کردند.

تسنیم: این سند چه مراحلی را در شورای عالی انقلاب فرهنگی طی کرد؟

شورای عالی انقلاب فرهنگی پس از بررسی جامع نظرات دستگاه‌های مختلف، ضمن تأیید جنبه‌های فنی سند، بر اهمیت تکمیل آن از حیث ابعاد انسانی و اجتماعی تأکید کرد. به همین منظور، فرایند تصویب سند موقتاً متوقف شد تا ابعاد مذکور (ارکان انسانی، اجتماعی) با دقت بیشتری مورد توجه قرار گیرند.

تسنیم: آیا ستاد هوش مصنوعی در برطرف کردن این نقیصه نیز با شورای عالی انقلاب فرهنگی همکاری کرد؟

صدالبته؛ برای اینکه این مسئله برای شما روشن‌تر شود یک برآورد کمّی از فعالیت انجام شده در سال 1402 در رده‌های عالی ستاد هوش مصنوعی ارائه می‌کنم.

به عنوان دبیر ستاد و رئیس کارگروه اسناد راهبردی که معاون بنده نیز در آن فعالیت می‌کرد، می‌توانم بگویم که به‌طور مستقیم در حدود 200 ساعت در کارگروه‌های تخصصی شورای عالی انقلاب فرهنگی حضور فعال داشته‌ام. این حضور نشان از تعاملات گسترده ستاد با این شورا در حوزه فعالیت‌های نخبگانی ـ سیاسی دارد. این آمار کمّی غیر از جلساتی است که توسط کارگروه‌های مختلفی که با آنها در تعامل بوده‌ایم مصروف ترمیم این نقیصه کرده‌ایم.

و البته خروجی این همکاری تنگاتنگ مابین ستاد هوش مصنوعی و شورای عالی انقلاب فرهنگی نیز تحقق نگاشتی معقول شد که بین اصول و ارزش‌های حاکم بر سند از یک سو و از سوی دیگر بین اهداف، راهبردها و اولویت‌های محوری سند انجام گرفت.

تسنیم: آیا سند ملی هوش مصنوعی مورد تأیید شما است؟

بله قطعاً؛ این سند محصول تلاش جمعی و کارشناسی معاونت علمی و شورای عالی انقلاب فرهنگی است و از این رو، از نظر عقلانی قابل دفاع است. نکته حائز اهمیت این است که دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی وظیفه خطیری در جهت حصول اجماع ملی و سازمانی بر روی پیش‌نویس این سند بر عهده دارد. در واقع، دستیابی به اجماع گسترده، شرط لازم برای اجرای موفق یک سند ملی محسوب می‌شود.

به نظر می‌رسد در برخی جزئیات، پیش‌نویس اولیه‌ای که ما به شورای عالی انقلاب فرهنگی ارائه دادیم، نسبت به سند نهایی تصویب‌شده، مزایایی داشته باشد. با این حال، سند نهایی که با اجماع دستگاه‌های مختلف به تصویب رسیده، یک سند جامع و قابل قبولی است. درواقع دستیابی به اجماع ملی، شرط اصلی برای اجرای موفق هر سند ملی محسوب می‌شود.

تسنیم: آیا اعضای محترم شورای عالی انقلاب فرهنگی نسبت‌ به مقوله هوش مصنوعی در جهت تدوین سند شناخت کافی داشتند؟!

سوال شما را از دو زاویه مختلف می‌توان پاسخ داد؛ زاویه‌ اول این است که آیا اعضای حقیقی و حقوقی مذکور تسلط فنی بر این موضوع دارند یا خیر؟ به‌نظرم طرح این سوال از این زاویه، ثمره‌اش ایجاد یک نگاه پوپولیستی به اسناد ملی است. اصولاً ترکیب شورای عالی انقلاب فرهنگی که عهده‌دار تصویب بسیاری از اسناد ملی نیز بوده و خواهد بود، ترکیبی است که لازمه‌ آن وجود یک نگاه ترکیبی ـ جامعه‌شناختی به مقوله‌های مختلف اجتماعی ـ سیاسی است.

لذا، از زاویه‌ دومی “خبره بودن” عزیزان عضو در این شورا باید بررسی شود که آیا نگاه فلسفی درستی توسط آنها به مقوله‌ انقلاب‌آفرین هوش مصنوعی وجود دارد؟ آیا اعضای محترم شورا به پیامدهای حقوقی ـ قانونی هوش مصنوعی و تحرکات حکمرانانه‌ بین‌المللی از جمله‌ی نهادها و اسناد بین‌المللی که در شرف تأسیس یا تصویب در سطح جهانی هستند واقف هستند؟ آیا این شورای محترم نسبت به پیامدهای اجتماعی فناوری آینده‌آفرین هوش مصنوعی آشنا هستند؟

به نظرم وقتی از این زاویه‌ دوم به ترکیب شورا نگاه می‌کنیم، به وضوح خواهیم دید که اگر “خبره بودن” عزیزان شورا را در مقام مقایسه با نگاه بلند مقام معظم رهبری ارزیابی کنیم واقعاً به شکلی معنادار بلندی نگاه مقام معظم رهبری به مقوله‌ هوش مصنوعی و ابعاد ذکرشده بالاتر از بلندی نگاه اعضاست اما در مقایسه با سایر اندیشمندان ملی که صاحب‌نظر در عرصه‌های مذکور هستند، به نظر می‌آید که این شورای محترم که خود نیز منصوب مقام معظم رهبری است، شایستگی‌ها و بایستگی‌های لازم را در این خصوص دارا هستند.

ضمن اینکه، این شورا نیز مثل هر شورای حاکمیتی دیگر، در کنار جلسات خود، افراد متخصصی از نهادهای مختلف دولتی، خصوصی، نظامی، دانشگاهی و حوزوی را به‌کارگیری می‌کند. از جمله این موارد می‌توان به حضور مسئولان مرتبط با مقوله هوش مصنوعی در معاونت علمی، مسئولین مرتبط در وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات، رؤسای برخی از شرکت‌های بزرگ خصوصی، مسئولین محترم نظام صنفی رایانه‌ای کشور، رؤسای برخی از دانشگاه‌های مرتبط و … در جلسات کارشناسی سند ملی هوش مصنوعی در شورای عالی انقلاب فرهنگی اشاره کرد.

بنابراین، این سند نه‌تنها با مشارکت گسترده‌ای تدوین شد، بلکه من فکر نمی‌کنم سند دیگری این‌قدر مورد دقت نظر قرار گرفته باشد.

تسنیم: به نظر شما با توجه به اینکه هنوز ابعاد مختلف هوش مصنوعی در کشور مورد تجزیه و تحلیل قرار نگرفته بود، برهه‌ زمانی که سند هوش مصنوعی کشورمان تنظیم شد، مقطع مناسبی بود؟

برای پاسخ این سوال ابتدا باید به این پرسش پاسخ دهیم که منظور ما از ابعاد مختلف هوش مصنوعی چیست؟ اگر منظور توجه به ابعاد انسانی و اجتماعی آن است همانطور که عرض کردم قویّاً روی این مسئله وقت‌گذاری شده است.

اگر منظور ابعاد مختلف فنی است، چه زمانی که پیش‌نویس اولیه سند در کارگروه هوش مصنوعی ستاد اقتصاد دیجیتال و هوشمندسازی تهیه می‌شد چه زمانی که تکمیل آن برعهده‌ ستاد هوش مصنوعی گذاشته شد، مطالعه‌ تطبیقی با 20 کشور مطرح دنیا و منطقه در حوزه هوش مصنوعی صورت پذیرفت و اگر منظور ابعاد ناشناخته‌ هوش مصنوعی است، باید گفت بنده بعنوان یکی از اعضای فهرست دو درصد برتر دانشمندان جهان در حوزه هوش مصنوعی محکم این ادعا را اعلام می‌کنم که این فناوری تا سالیانی دراز بنا است ابعادی ناشناخته از خود برای آینده به جای گذارد.

ضمناً این انتقاد به بیش از 60 کشوری که سند هوش مصنوعی تدوین کرده‌اند، وارد است. داشتن سند به معنی داشتن یک نقشه راه است؛ یعنی مشخص کردن اینکه به کجا می‌خواهیم برسیم و اهدافمان چیست؟

امروز ژاپن سند 2050 خود را تدوین کرده است. روسیه در سال 2017 سند هوش مصنوعی خود را نوشت و در سال 2023 آن را بازبینی کرد. عربستان نیز سند 2030 خود را تنظیم کرده است که بخش مهمی از آن به هوش مصنوعی اختصاص دارد و ما درفرآیند تدوین پیش‌نویس سند این اسناد را مورد بررسی قرار داده‌ایم لذا، این ادعا را که در سند مذکور توجه به ابعاد مختلف هوش مصنوعی نشده است به هیچ وجه نمی‌پذیرم.

تسنیم: با توجه به پیشرفت‌های بسیار سریع هوش مصنوعی، چگونه می‌توان مطمئن شد که محتوای این سند همواره به‌روز و پاسخگوی نیازهای آتی کشورمان در این حوزه خواهد بود؟

شاید برایتان جالب باشد که بدانید، این مسئله به‌شکل مفصّل هم در جلسات تنظیم پیش‌نویس سند در ستاد هوش مصنوعی، هم در کارگروه تعامل بین ستاد و شورای عالی، هم در میز هوش مصنوعی ستاد نقشه جامع علمی کشور، هم در شورای معین و هم در صحن شورای عالی انقلاب فرهنگی مورد بحث و دقت قرار گرفت!

اگرچه این سند یک برنامه راهبردی و جامع 10 ساله برای هوش مصنوعی جمهوری اسلامی به شمار می‌آید ولی مقرر شده است که هر شش ماه یکبار یا حداکثر هر سال این سند مورد بازبینی قرار گیرد تا اهداف، راهبردها و اولویت‌های سند با توجه به روندهای جهش‌یافته جهانی و منطقه‌ای به‌روز شوند. این سند از این نظر بسیار حائز اهمیت است و همانطور که پیش از این عرض کردم بر این باور هستم که سند ملی هوش مصنوعی یکی از سندهای مترقی و پیشرفته در ایران است.

تسنیم: باتوجه به نظر حمایتی و مثبت شما از سند ملی هوش مصنوعی، این سؤال مطرح می‌شود که علت این حجم گسترده از انتقادات به این سند چیست؟

به نظر من این انتقادات از سند ملی هوش مصنوعی بیشتر از اینکه رنگ و بوی علمی و فنی داشته باشد، اهداف سازمانی و سیاسی گوناگونی را دنبال می‌کند.

همانطور که گفتم در سال 1401 که پیش‌نویس نهایی سند توسط ستاد هوش مصنوعی تقدیم شورای عالی انقلاب فرهنگی شد، مقرر بود این سند یک سند راهبردی برای ستاد هوش مصنوعی کشور باشد اما با توجه به انتظارات صریحاً بیان شده‌ مقام معظم رهبری، طی یک تغییر راهبرد مقرر شد مشابه قضیه‌ هسته‌ای که توسط یک سازمان ملی اداره می‌شود، این سند هم سند راهبردی یک مرکز یا سازمان ملی باشد که مستقیماً ذیل رییس جمهور اداره می‌شود.

متأسفانه تشکیل ستاد هوش مصنوعی در خارج از معاونت علمی مخالفت‌های درونی‌ای را با خود همراه داشتت که صلاح نمی‌دانم در مورد آن بیشتر از این توضیح دهم.

من معتقدم وقتی نهادی در این سطح که با ریاست شخص محترم رییس دولت اداره می‌شود، به یک جمع‌بندی رسید، همگی باید همراهی کنند؛ نه اینکه بخواهند با فشار رسانه‌ای، دولت جدید و رییس محترم آن که رییس شورای عالی انقلاب فرهنگی نیز است را مجاب کنند که شورای عالی را به بازنگری در این سند ملی امر کند.

من به‌عنوان یک فرد خبره این حوزه و فارغ از همه‌ افت‌وخیزهای سیاسی معتقدم همانگونه که جناب آقای دکتر پزشکیان در تبلیغات انتخاباتی خود اشاره کردند، نظام در این مرحله باید همّ‌وغمّ خود را به اجرای قوانین مصوّب و و منقّح کشور معطوف کند نه به ارائه‌ برنامه‌های جدید. در مقوله‌ هوش مصنوعی هم دقیقاً همین راهبرد درست صادق و کارگشا است.

بعد از چندین هزار ساعت فعالیت نخبگانی روی یک برنامه که به جرأت می‌توان گفت همه‌ ابعاد مختلف ضروری را نیز پوشش داده است، مصروف کردن وقت نظام بر روی تدوین نسخه‌ای جدید از سند به جای سرمایه‌گذاری روی اجرای آن چیزی جز از دست دادن قطعی چشم‌اندازی که مقام معظم رهبری برای هوش مصنوعی جمهوری اسلامی تصویب کردند در پی نخواهد داشت. به خصوص وقتی که خود سند راهبرد راقی ارتقای متناوب خود را در خود تعبیه کرده است.

به  خداوند بزرگ سوگند یاد می‌کنم که من این صحبت‌ها را نه به این خاطر مطرح می‌کنم که خودم در این چند سال به‌شکل جدی درگیر تدوین این سند بوده‌ام و این انتقادات را متوجه خودم می‌دانم، نه اما بعنوان یکی از سربازان این مرزوبوم که از دهه‌ شصت جان خودم را به جبهه‌ها بردم تا از وجب‌وجب این خاک دفاع کنم اکنون نیز به‌عنوان همان سرباز که البته الان کهنه‌کارتر از همیشه است، ناصحانه از همه‌ دلسوزان تقاضا می‌کنم همه‌ توان رسانه‌ای خود را صرف مطالبه‌ تحقق اهداف، راهبردها و اولویت‌های سند کنند.

تسنیم: صحبت از ادغام احتمالی ستاد هوش مصنوعی با سازمان ملی هوش مصنوعی کردید؛ دراین‌باره بیشتر توضیح بفرمایید؟

زمانی که پیش‌نویس برنامه هفتم توسعه در مجلس تهیه می‌شد، سازمان ملی هوش مصنوعی هنوز تشکیل نشده بود. اگرچه حکم صریح شهید محترم جمهور پیش از تصویب نهایی این بند از برنامه‌ هفتم در خصوص تأسیس این نهاد ملی (که آن زمان در حد مرکز ملی پیش‌بینی شده بود) صادر شد، اما مجلس محترم شورای اسلامی ترجیح داد، پیش‌نویس مذکور را دستخوش تغییر قرار ندهد و با تکیه بر همان نگاشت نهادی پیشین نظام، برنامه‌های کشور را در حوزه هوش مصنوعی ابلاغ کند.

لذا اواسط تیر ماه 1403 نیز وقتی که برنامه هفتم توسعه ابلاغ شد معاونت علمی و مرکز ملی فضای مجازی و وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات (ICT) بعنوان بازیگران پیگیر این مسئله انتخاب شدند البته با توجه به اینکه تمامی نهادهای مذکور در شورای ملی راهبری هوش مصنوعی (که شورای فوقانی سازمان ملی هوش مصنوعی محسوب می‌شود) عضو هستند، می‌توان گفت عملاً مصوبه‌ شورای عالی که تقریباً همزمان با ابلاغ برنامه هفتم ابلاغ شد، نه‌تنها هماهنگی نهادی با برنامه‌ی هفتم دارد بلکه نهادی را به‌جهت این هماهنگی  معیّن کرده است.

بعد از ذکر این مقدمه می‌توانم بهتر نسبت‌سنجی سازمان هوش مصنوعی را با ستاد هوش مصنوعی تبیین کنم. وقتی سازمان هوش مصنوعی عملاً در سند ملی هوش مصنوعی به‌عنوان یک نهاد واحد که عهده‌دار هماهنگی نهادی بین نهادهای جمهوری اسلامی تعیین می‌شود و وقتی نائب‌رئیس شورای ملی راهبری هوش مصنوعی، معاون علمی رییس جمهور است، به نظرم این مسئله ادغام ستاد هوش مصنوعی در سازمان هوش مصنوعی که احتمالا جزء تدبیرهای معاونت محترم علمی است، منطقی و وجیه به نظر می‌رسد و آنقدری که برخی مطرح می‌کنند مهم و اثرگذار نیست چرا که مطمئن باشید که این تصمیمات، حرکت به سمت اهداف از پیش تعیین شده را تسریع می‌بخشد.

همین الان هم همکاری بسیار خوبی بین ستاد هوش مصنوعی و سازمان ملی هوش مصنوعی با محوریت معاونت محترم علمی وجود دارد و هرگونه تغییر ساختاری از بالا، به دستور ایشان، همراهی مسئولین میانی را از پایین به همراه خواهد داشت.

به هر حال ستاد توسعه فناوری‌های هوش مصنوعی و رباتیک در حال حاضر در راستای پنج محور برنامه ملی هوش مصنوعی که توسط معاون محترم علمی ترسیم شده است فعالیت‌های خود را با قوت تمام به پیش می‌برد.

پایان بخش نخست

انتهای پیام/