گروه اندیشه: سیاستنامه در ادامه معرفی مطالب خود در شماره های گذشته اش، اقدام به معرفی مطلب «درنگی در گرامیداشت هزارمین سالروز خواجه نظام الملک» کرده است. خلاصه این مطلب به شرح زیر است:
گمان کنید دانشگاهی جهانی در رشته علوم سیاسی شکل گرفته است و هر کشور باید رساله ای از فرهنگ خویش جهت ارائه به مخاطبان معرفی کند. از ایتالیا شهریار ماکیاول، از آلمان رساله صلح دموکراتیک کانت، از انگلستان لویاتان هابز، از فرانسه روح القوانین منتسکیو و خلاصه هر کشور رساله ای معروف ملی در سطح جهانی ارائه می دهد. بدون شک نماینده ایران رساله ای به زبان فارسی در سنت واقع گرایی، محافظه کاری و مبتنی بر تجربیات اندرزنامه ای که تداوم حکومت مندی ایرانشهری است و اغلب فرمول های سیاست در آن رعایت شده است رساله سیرالملوک خواجه نظام الملک طوسی است. این رساله خاص ایران است و در آن شکل و محتوای ادب خسروانی قابل ردیابی است.
امسال هزارمین سال تولد خواجه نظام الملک طوسی سیاست مدار، اندرزنامه نویس و ادیب ایران است و در ادامه سعی می کنم با ارجاعات فراوان و تعمدی از گزاره های باشکوه سیرالملوک، به سبک حکومت مندی ایرانشهری او گوش فرا دهیم و از او واژگان، مفاهیم، شیوه ها و تکنیک های ایرانی آموزش یابیم. هر زمان جملات این پژوهش را مرور می کنید مدام در ذهن خود یادآوری کنید و با افتخار بگویید که می توانید فارسی هزار سال پیش را با دایره واژگان مدنی خواجه نظام الملک طوسی بخوانید و بفهمید و به کار گیرید.
نظام الملک می نویسد: “و هیچ پادشاهی و خداوند فرمانی را از داشتن و دانستن این کتاب چاره نیست خاصه در این روزگار که هر چند بیشتر خوانند ایشان را در کارهای دینی بیداری بیشتری افزایند و در احوال دوست و دشمن دیدارشان بهتر درافتد و روش کارها و راه تدبیرهای صواب بر ایشان گشاده شود و ترتیب و قاعده درگاه و بارگاه و دیوان مجلس و میدان و اموال و معاملات و احوال لشکر و رعیت برایشان روشن شود و هیچ چیز در همه مملکت از دور و نزدیک و از بسیار و اندک پوشیده نماند”
واقع گرایی موجود در اندرزنامه های ایرانی باعث شده است که آنچه واقعیت مملکت داری است بیان گردد و تا حد ممکن تخیلات و توهمات و شعارها کنار نهاده شود. در هر جا که جماعت سیاسی وجود دارد آزادی و برابری همه مردم امکان پذیر نیست و نابرابری و سلسله مراتب اجتماعی و وجود دو طبقه حکومت گر و حکومت شونده واقعیت است. بنابراین همیشه نخبگان حکومت می کنند و حکومت گران برای رسیدن به قدرت از ابزارهای مذهبی، مشروعیت مردمی، اجماع اشراف، رسانه ها و تبلیغات، زور و قدرت و شانس بهره می گیرند. در اندیشه های ایرانشهری نخبه ای که بر همه شاهان محلی غلبه پیدا می کرد و با کاردانی می توانست حکومت متمرکزی شکل دهد به عنوان نشانه خداوند و تایید شده ایزد تعالی نام نهی می گردید.
نظام الملک می نویسد: “ایزد تعالی در هر عصری و روزگاری یکی را از میان خلق برگزیند و او را به‌هنرهای پادشاهانه و ستوده آراسته گرداند و مصالح جهان و آرام بندگان را بدو باز بندد و در فساد و آشوب و فتنه را بدو بسته گرداند و هیبت و حشمت اندر دل ها و چشم خلایق بگستراند تا مردم اندر عدل او روزگار می گذارند و آمن همی باشند و بقای دولت همی خواهند”
اگر شاهنشاه عادل باشد همه او را دعا کنند و ایزد یاریش دهد تا تداوم حکمرانی داشته باشد به نحوی که حکومت مندی ایرانشهری شاخص های عینی دارد. یعنی در صورت که به مردم نان دهی کند و دست ها از عدالت او برای دوام مملکت داری بر آسمان باشد تداوم حکمرانی دارد. این اصل عرفی آنقدر اهمیت دارد که در اندیشه سیاسی ایران کارکرد و برقرای کارویژه های حکومت داری از ایمان و اعتقاد مذهبی نیز بالاتر است. به یک معنا مهم نیست حکمران چه اعتقادی دارد بلکه چگونگی و برجام حکومت او اهمیت دارد. موسی نابودی فرعون طاغوتی را از خداوند خواست و هر چه دعا می کرد حاصلی نمی آمد. خداوند به او خطاب کرد هزاران نفری که سر سفره او نشسته اند و نظام مملکت داری که به کارکردهای او وابسته است در صورت نابودی چه می شود؟
متن کامل این مقاله را می‌توانید در شماره نهم سیاستنامه مطالعه کنید.
216216