مراقبت از کودک؛ حلقه مفقود سیاستهای جمعیتی

در ایران تمام مطالعات و پیمایش‌ها نشان می‌دهد ایده‌آل باروری تقریباً معادل 2.5 یا 2.7 و یا 3 است؛ متوسط 2.7 است اما در حال حاضر 1.7 فرزند به دنیا می‌آید یعنی یک فرزند به دنیا نمی‌آید. چرایی این موضوع خیلی مهم است و اینجا یک فرصت بسیار مهم برای سیاست گذاری است‌که به آن «پنجره فرصت سیاستی» می‌گویند.

تحلیل اثر سیاست‌های مختلف بر افزایش باروری

سیاستگذار باید ببیند موانع چیست؛ موانع که برطرف شود، قطعاً بخشی از تعداد فرزندانی که خانواده‌ها دوست دارند داشته باشند به دنیا می‌آید و این سطح باروری را افزایش می‌دهد. قوانین و سیاست‌ها هم برای رفع آن موانع است.

کتاب پاسخ های سیاستی به باروری پایین می‌خواهد تجربه کشورهای مختلفی که بعضاً حتی سابقه یک قرن سیاست‌های جمعیتی داشتند را ارزیابی کند که این سیاست‌ها چقدر اثربخش بودند و یا نبودند و چرا نبودند؛ چه عواملی باعث اثربخشی و موفقیت یک سیاست می‌شود و چه عواملی می‌تواند آن را ناکارآمد و ناموفق کند؛ و در مجموع یک سری سیاست‌ها را پیشنهاد می‌دهد.

مشوق‌های مالی؛ کوتاه مدت و تنها مورد استقبال بعضی طبقات اجتماعی

یکی بحث مشوق‌های مالی است؛ بررسی ای که در آن کتاب انجام شده این است که خیلی از کشورها سراغ مشوق‌های مالی رفتند ولی این مشوق‌ها معمولاً کوتاه مدت بوده و یک جایی اصلاً متوقف شده‌اند؛ به دلیل بار و هزینه مالی که دارد و اثراتی که داشته است. مثلاً استرالیا سال 2004 سیاست پرداخت مشوق مالی به فرزند را انجام می‌دهد ولی سال 2014 آن را متوقف می‌کند. اسپانیا سال 2008 مشوق مالی اتخاذ می‌کند اما سال 2012 درگیر بحران‌های اقتصادی می‌شود و آن را متوقف می‌کند. دو دلیل دارد یکی اینکه در دوران‌هایی که دچار مسئله اقتصادی می‌شوند، این بودجه‌ها کمتر می‌شود و معمولاً سیاست‌ها متوقف می‌شود. دلیل دوم هم این بوده که در این کشورها که عموماً هم مهاجر پذیر هستند، مهاجرین و طبقات پایین اجتماعی بیشتر از مشوق‌های مالی استقبال کردند. دلیل سوم هم این بود که اصولاً این مشوق‌های مالی روی تمپو اثر داشته تا کوانتوم؛ یعنی روی افزایش موقت باروری تأثیر داشته ولی روی افزایش دائمی تأثیر زیادی نداشته است و این هم نکته‌ای بوده که وجود داشته است.

تورم چندسال اخیر اثر بسیاری از مشوق‌های اقتصادی را خنثی کرده

در جامعه ما هم در قانون جوانی جمعیت، روی بحث مشوق‌های مالی خیلی تأکید شده و دیده شده است ولی نکته‌ای که وجود دارد، تورم چند سال اخیر اثر بسیاری از مشوق‌ها را خنثی کرده است و این نشان می‌دهد اگر شما مشوق مالی هم داشته باشید ولی این طرف قضیه به لحاظ اقتصادی مشکلی ایجاد شود، اثر آن مشوق‌ها هم خنثی می‌شود. بنابراین مشوق‌ها یکی از سیاست‌هایی بوده که هست و در بعضی از طبقات اجتماعی جواب می‌دهد. البتهاین به این معنی نیست که مشوق‌های مالی سیاستی است که کلاً ناموفق است، قطعاً در بعضی از طبقات اجتماعی این یک انگیزه است.

تنها راه حل مسئله جمعیت؛ بسته سیاستی متنوع برای تمام اقشار جامعه

سیاست حمایت از خانواده و افزایش فرزندآوری فقط برای یک گروه خاص نیست و تمام جامعه را در برمی‌گیرد، و جامعه تنوعی از گروه‌ها و طبقات اجتماعی مختلفی است که در هر طبقه ممکن است موانع، متفاوت باشد؛ بنابراین بهترین سیاست، سیاستی است که این تنوع را دیده باشد و اصطلاحاً به جای یک سیاست موردی، بسته سیاستی داشته باشیم.

یعنی شما اگر مشوق مالی دارید، در کنار آن باید مرخصی والدینی هم برای طبقه متوسط و زنان شاغل داشته باشید. در بعضی از کشورها به جای مرخصی زایمان، مرخصی والدینی وجود دارد. درست است که بعد از زایمان یک مرخصی هست و باید وجود داشته باشد ولی زمان آن را کوتاه کردند و بقیه آن را به سمت مرخصی والدینی یعنی مرخصی پدر و مادر هر دو آورده‌اند. یک بخش دیگری تحت عنوان مرخصی مراقبت از کودک تا سن 12 سالگی تعریف می‌شود. این نشان می‌دهد سیستم مرخصی یک سیستم جامعی است اما حتی در این سیستم مرخصی جامع هم انعطاف‌هایی وجود دارد. مثلاً فردی می‌گوید من به جای اینکه 6 ماه به مرخصی بروم می‌خواهم یک سال به مرخصی بروم ولی با نصف حقوق یعنی به جای پرداختی کامل، نصف حقوق را بگیرم. اصطلاحاً گزینه‌های مختلفی در اختیار فرد قرار می‌گیرد، که اگر کسی می‌خواهد زودتر به بازار کار برگردد‌ از مرخصی کوتاه مدت استفاده کند و بالعکس.

خدمات مراقبت از کودک؛ حلقه مفقود سیاست‌های جمعیتی

بعد از سیستم مرخصی باید سیستم مراقبت وارد عمل ‌شود

نکته که وجود دارد این است که وقتی کار سیستم مرخصی تمام شد، سیستم مراقبت وارد عمل می‌شود؛ سطح کیفیت، مربیان و مخصوصاً نظارت بر مربیان بسیار مهم است. من یادم هست خارج از کشور یک خانمی که ایشان استاد تمام دانشگاه بود، زمانی که فرزنددار شد دوست داشت دانشگاه را کنار بگذارد و مربی مهد کودک بشود، قبول نکردند و این فرد سه سال آموزش دید بعد مربی مهد کودک شد، چرا؟ برای اینکه بیشترین دقت و نظارت در همان سیستم‌های پایه است. مهد و دبستان به بیشترین میزان نظارت احتیاج دارد چون اجتماعی شدن و جامعه پذیری یک کودک دارد شکل می‌گیرد و نمی‌شود این کودک را به هر جایی و دست هر کسی سپرد. بنابراین یک بخشی از سیستم مراقبت، مربیان و آموزش مربیان و کیفیت آموزش‌هایی که داده می‌شود، هست. علاوه بر این مراکز مراقبت از کودک چقدر در دسترس هستند و چقدر از سبد هزینه یک خانوار صرف هزینه مهد می‌شود؟

نقش مهم بخش خصوصی و شهرداری‌ها در ارائه خدمات مراقبت از کودک در کشورهای مختلف

البته در این قضیه جالب این هست که فقط دولت نقش ندارد. دولت تنها بازیگر این عرصه نیست، بخش خصوصی هم هست، یعنی در کل در بحث حمایت از خانواده، بخش خصوصی هم هست. در قانون ما بیشتر بخش دولتی نقش دارد و بخش خصوصی دیده نشده است. شهرداری‌ها هم هستند؛ شهرداری‌ها نقش عمده‌ای در بحث مهد کودک‌ها در کشورهای مختلف دارند. حالا این سیستم که اعتماد را در آن ایجاد کرده، سطح بالایی دارد، در دسترس است، هزینه کمی هم دارد، با ساعت کار والدین هماهنگ است، انعطاف پذیر هم هست؛ یکی ساعت 8 و یکی ساعت 9 فرزندش را به مهد می‌سپارد، از آنطرف یکی ساعت 4، یکی 5 و یکی 6 دنبال فرزندش می‌آید؛ در چارچوب این سیستم، خیال خانواده راحت می‌شود که در کنار نبود مراقبت غیر رسمی که والدینی وجود ندارند و در دسترس نیستند،‌ این سیستم از فرزند مراقبت می‌کند.

نقش مهم سیاست‌های اشتغال در افزایش باروری

یکی دیگر از بخش‌هایی که به عنوان سیستم حمایتی مطرح می‌شود، بحث سیاست‌های اشتغال است؛ اینکه سیاست‌های اشتغال تا چه اندازه موافق خانواده و حمایت از خانواده است‌؛ این قضیه به خصوص در آسیای جنوب شرقی مطرح است، مثلاً ژاپن چون جزو کشورهای باروری پایین و بالاترین سالمندی است؛ نکته‌ای که در مورد ژاپن وجود دارد این است که طرح‌های مختلفی را پیاده کردند مثل طرح فرشته 1 و 2 و 3 و 4 و مبلغ‌های تشویقی را بالا ‌بردند ولی ناموفق بود ولی از سال 2000 به بعد که ژاپن روی سیاست‌های اشتغال کار کرد، توانست باروری را افزایش بدهد. بنابراین خیلی مهم است که اگر مسئله را شناسایی کردید، ببینید ریشه‌های این مسئله کجا هست و آنجا سیاست گذاری کنید.

درمان ناباروری مهم هست امانقش زیادی در افزایش باروری ندارد

در کشور ما به دلیل هژمونی و پزشکی شدنی که در جامعه ایرانی داریم، در بحث جمعیت هم یک بخش عمده‌ای از بودجه و هزینه که برای این موضوع هست به سمت وزارت بهداشت رفته و بحث درمان ناباروری‌ها خیلی اهمیت پیدا کرده است. در حالی که درست است که درمان ناباروری مهم است اما به دلیل نسبت پایینی که دارد، نقش زیادی در افزایش باروری ندارد.

نکته اول اینکه آماری که درباره میزان ناباروری منتشر شده و سیاستگذاران را تحت تأثیر قرار داده، آمار واقعی نیست و این حتی یک نگرانی نسبت به ناباروری در بین خانواده‌ها ایجاد کرده است. نکته دوم اینکه بیشترین بودجه را هم صرف همین موضوع کردیم؛ چون آن را به عنوان یک مسئله طرح کردیم و همین مسئله را هم می‌خواهیم حل کنیم. اما ابعاد دیگر موضوع که ابعاد اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی است؛ کمتر دیده شده و بیشترین هزینه‌ها به سمت درمان ناباروری رفته است. نکته‌ای هم که وجود دارد با توجه به افزایش سن ازدواج و تأخیر در فرزندآوری قطعاً نرخ ناباروری افزایش پیدا می‌کند یعنی این یک مسئله‌ای است که پیش رو هم هست و صحبت من دال بر این نیست که نبایستی فکری برای آن کرد؛ اما اینکه به عنوان تنها گزینه و گزینه اولویت‌دار مورد توجه قرار بگیرد، جای سوال دارد و می‌تواند چالش ایجاد کند.

سوال: پس سیاست‌های مالی اثرگذاری خیلی زیادی ندارد و به دلیل مشکلات مالی که کشورها دارند، طولانی مدت هم نمی‌تواند ادامه پیدا کند. جامعیت در اعطای مرخصی‌ها را پیشنهاد دادید و اینکه مرخصی طولانی مدت زایمان می‌تواند بین زن و شوهر پخش شود و فقط به خانم‌ها اختصاص نداشته باشد و بعد هم مرخصی مراقبت از فرزند فعال شود. اتفاقاً یکی از دلایلی که باعث می‌شود کارفرما تمایلی به استخدام خانم‌ها نداشته باشد همین مسئله است که می‌تواند با تقسیم مرخصی بین خانم و آقا مشکل حل شود و تعادل ایجاد شود. همچنین به اهمیت خدمات مراقبت کودک اشاره کردید و اینکه تا 12 سالگی کودک باید ادامه پیدا کند.

آیا خدمات مراقبت از کودک، توجیه منطقی دارد؟

سوال: به تأثیر خدمات مراقبت از کودک اشاره کردید. عده‌ای معتقد هستند خدمات مراقبت از کودک هزینه بر و کم بازده است و هر چقدر هم از خانواده‌ها در این زمینه حمایت کنیم تأثیر قابل توجهی در افزایش باروری نخواهد داشت؛ نگاه شما نسبت به این مسئله چیست؟ خدمات مراقبت از کودک نسبت به هزینه‌ای که دارد، چقدر می‌تواند موثر باشد؟

یکی از بحث‌هایی که در ارزیابی سیاست‌ها مطرح می‌شود “کارایی” است که بحث هزینه فایده مطرح می‌شود. در این موضوع اینکه دولت چقدر دارد هزینه می‌کند و چقدر دارد فایده می‌گیرد، باید نگاه کرد که در مقایسه با جایگزین‌ها، کدام یک از این‌ها بیشتر به هدف می‌رسد. با توجه به تجربه بین‌المللی و حتی مطالعات ‌کیفی انجام شده در ایران، یکی از مهمترین دغدغه‌ها و نگرانی‌های والدین بحث نبود مهدهای با هزینه کم و اعتماد بالا است؛ بنابراین وقتی این اتفاق می‌افتد قطعاً می‌تواند فوایدی را هم در حوزه فرزندآوری داشته باشد. علاوه بر این مقام معظم رهبری هم یکی دو بار نسبت به بحث مهد کودک‌ها ابراز نگرانی و دغدغه داشتند. بنابراین ما در مسأله مهدکودک ها چالش داریم، و خود خانواده‌ها هم وقتی سراغشان می‌رویم در موضوع مهدها مسئله دارند مثل اینکه هزینه زیادی برای آن می‌دهند و عمدتاً هم کیفیت لازم را ندارند. فقط هم زنان شاغل به مهد کودک احتیاج ندارند، تقریبا همه زنان از سیستم‌های مراقبت از کودک یا همان مهدکودک استفاده می‌کنند. بنابراین وقتی هزینه و فایده را در نظر می‌گیرید، مهدکودک‌ها جزو گزینه‌هایی است که کارایی بالایی دارد؛ یعنی فایده آن بیشتر از هزینه‌ای است که روی این موضوع می‌شود.

استفاده از تجربیات بین‌المللی لزوماً به معنای اعمال تام و تمام آنها نیست

اگر سیاستی در نروژ و فرانسه جواب داده، به این معنی نیست که اینجا هم جواب می‌دهد

نکته‌ دیگری هم که وجود دارد؛ در مورد سیاست‌هایی که کشورهای دیگر دارند؛ لزوماً به معنای اینکه اگر آن سیاست را در ایران پیاده کنید موفق خواهید شد، نیست؛ بسترهای اجتماعی متفاوت است، اگر سیاستی در نروژ و فرانسه جواب داده، به این معنی نیست که اینجا هم خوب باشد. مثلاً در نروژ و سوئد مهد کودک‌های زود هنگام را داریم که بچه را بعد از چند ماهگی به مهد کودک می‌فرستند؛ همین مدل را آلمان پیاده کرد اما ناموفق بود چون به لحاظ فرهنگی، آلمانی‌ها معتقد هستند بچه‌ها را زودتر از سه سال نباید به مهد فرستاد. بنابراین در جامعه ما هم قطعاً ساختارهای سیاسی اجتماعی و همچنین بسترهای فرهنگی متفاوت است و درست است که ما باید تجربیات بین‌المللی را داشته باشیم اما لزوماً به معنای اینکه آنها را اعمال کنیم نیست. بایستی بر اساس تجربیات بین‌المللی، بیشتر جامعه خودمان را بشناسیم و بسترهایی که در جامعه خود ما منجر به کاهش باروری شده را بشناسیم. مثلاً ممکن است شما بگویید عدد باروری در ایران با فرانسه و انگلستان یکی است؛ بله ولی بسترهایی که در آن کشورها کاهش را رقم زده با بسترهایی که در کشور ما کاهش را رقم زده کاملاً متفاوت است. بنابراین درست است که ما باید از تجربیات بین المللی استفاده کنیم ولی راهکارها و پیشنهادات ما باید متناسب با ساختارهای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی خودمان باشد.

سوال: ممنون از وقتی که در اختیار ما گذاشتید.

انتهای پیام/