تاریخ علم باید به یک گفتمان تمدنی تبدیل شود/ لزوم تعریف ماموریت‌های مشخص برای حوزه تاریخ علم

به گزارش گروه دانشگاه خبرگزاری دانشجو، محمدرضا مخبردزفولی، رئیس فرهنگستان علوم، در این نشست تاکید کرد: تاریخ علم امروز یک موضوع جهانی است و نه تنها در ایران بلکه در بسیاری از کشور‌های دیگر نیز به این حوزه پرداخته می‌شود.

وی به برنامه‌های دانشگاه علوم پزشکی تهران اشاره کرد که دوره‌های کارشناسی ارشد و دکتری تاریخ پزشکی را برگزار می‌کند و همچنین در حال حاضر دوره دکتری تاریخ پزشکی ارائه می‌دهد.

رئیس فرهنگستان علوم همچنین بیان کرد: تاریخ علم نه تنها از نظر تخصصی یک رشته است، بلکه از جنبه ذوقی و ارتباطی با دیگر علوم نیز اهمیت دارد. وی در ادامه به دکتر تاجبخش اشاره کرد و گفت: دکتر تاجبخش عمری را به تحقیق در تاریخ پزشکی، دامپزشکی و داروسازی اختصاص داده است و بعد از مرحوم آقای نجم‌آبادی، هیچ‌کس مانند دکتر تاجبخش در تاریخ پزشکی کار نکرده است.

وی همچنین به پروژه‌های مهم دکتر تاجبخش مانند تصحیح کتاب ذخیره خوارزمشاهی و دیگر آثار اشاره کرد و گفت: دکتر تاجبخش در تصحیح این آثار و به ویژه نسخه‌های معتبر، نقش بزرگی ایفا کرده است.

تاریخ علم و اهمیت تصحیح متون قدیمی در علوم پزشکی

مخبردزفولی، در ادامه سخنان خود درباره تاریخ علم و اهمیت تصحیح متون قدیمی اظهار داشت: سید اسماعیل جرجانی اولین کتاب پزشکی را به زبان فارسی نوشته است. این کتاب باید در اختیار بسیاری قرار گیرد، اما نسخه‌های موجود از آن متعلق به قرون پنجم و ششم هجری بوده و دارای مشکلات زیادی مانند نداشتن نقطه‌گذاری است. برای خواندن چنین متنی، فرد باید دوره‌ای آموزشی را پشت سر بگذارد.

وی افزود: من خودم این دوره را با دکتر تاجبخش گذراندم و به ایشان گفتم که شما که می‌توانید این متون را بخوانید، بیایید و تصحیح این کتاب‌ها را انجام دهید. ایشان سه سال وقت صرف کردند و تصحیح کتاب را به پایان رساندند. برای این کار، نسخه‌هایی از کتابخانه‌های وین و دانشگاه تهران مورد بررسی قرار گرفت. همچنین دکتر تاجبخش به مشکلات بینایی خود اشاره کردند و گفتند که برای تصحیح این متون، چشمانشان تحت فشار زیادی قرار گرفته است.

وی همچنین به دیگر آثار جرجانی اشاره کرد و گفت: در کنار «ذخیره خوارزمشاهی»، جرجانی کتاب دیگری به نام «الاغراض» نیز دارد که در آن به بیماری‌های مختلف پرداخته شده است. دکتر تاجبخش علاوه بر تصحیح این اثر، فرهنگ‌لغت خاصی به نام «فرهنگ الاغراض» نیز تهیه کرد. این متون هنوز هم می‌توانند برای ما مفید باشند، گرچه معیار‌های آنها با معیار‌های امروزی تفاوت دارند.

دکتر مخبردزفولی افزود: تاریخ علم یک موضوع جذاب است که نه تنها برای دانشمندان رشته‌های مختلف، بلکه برای متخصصان تاریخ علم نیز اهمیت دارد. این رشته تخصصی برای کسانی که به طور ویژه در این حوزه فعالیت می‌کنند، ضروری است. همانطور که دکتر نصر اشاره کرده‌اند، دیدگاهی جامع و حکمت‌مندانه در زمینه علم وجود دارد که می‌تواند به درک بهتر علوم و تاریخ آن کمک کند.

ضرورت بازتعریف مفهوم علم و فعال‌سازی کمیسیون‌های علمی

مخبردزفولی در ادامه سخنان خود به اهمیت توجه به نگاه الهی در تحلیل علم اشاره کرد و گفت: اگر دانشمندان جهان اسلام این نگاه را مورد توجه قرار ندهند، حداکثر می‌توانند در همان زمینه‌ای که طراحی کرده‌اند، فعالیت کنند و شما را در آن زمینه به کار بگیرند. اما ایشان (دکتر نصر) معتقد بودند که ما باید نگاهی داشته باشیم که به الهی متصل باشد؛ یعنی نگاه الهی به علم. ایشان تحلیل مفصلی در این زمینه دارند که به خوبی برای آشنایان مطرح است.

وی ادامه داد: در گذشته کمیسیونی در این زمینه فعالیت داشت، ولی متاسفانه این کمیسیون غیرفعال شد. امروز برخی از عزیزان آمده‌اند و گفته‌اند که می‌خواهند با کمک شما این کمیسیون را فعال کنند و از مفاهیم علمی که مطرح کرده‌اید، در بحث‌های علمی استفاده نمایند. زیرا مفهوم علم که شما مطرح کردید، ممکن است با آنچه که آقای دکتر یا آقای دکتر گفته‌اند تفاوت‌هایی داشته باشد. به عنوان مثال، شما ممکن است تشکیک کرده باشید که فلسفه می‌تواند جزئی از علم باشد یا نه.

مخبردزفولی در ادامه افزود: در دیدگاه ایشان (دکتر نصر)، علم به معنای کشف حقیقت بیرونی است و ایشان آن را علم می‌دانند. اما شاید شما بگویید که علم فقط به معنای ساینس است و این تفاوت‌ها وجود دارد. بنابراین، ما باید در اینجا یک توافق مشترک پیدا کنیم که منظورمان از مفهوم علم چیست، اجزای علم کدامند و چگونه باید بر مبانی علمی کار کرد. مراتب علم چگونه باید تعریف شود؟

وی اظهار داشت: موضوع طبق‌بندی علوم یکی از مسائل جدی است که همچنان در حال بررسی است. اخیراً فرمال ساینس به عنوان یک رشته جدید مطرح شده است.

اهمیت راه‌اندازی کمیسیون تاریخ علم و پیوند آن با تمدن اسلامی

مخبردزفولی در ادامه سخنان خود به موضوع علوم انتزاعی اشاره کرد و گفت: راه‌اندازی کمیسیونی یا شورایی به نام «تاریخ علم» در فرهنگستان علوم ایران بسیار ضروری است. می‌توانید با یافتن نقاط کلیدی این بحث، آن را مورد بررسی قرار دهید. ابتدا باید به صورت جمعی بحث و تبادل نظر کنید، و در صورت لزوم، افراد بیشتری را به این جمع اضافه کنید. سپس می‌توانید شرح وظایف و ماموریت‌های مشخصی برای خودتان تعریف کنید و بگویید که برای این حوزه تاریخ علم چه اقداماتی می‌خواهید انجام دهید.

وی افزود: برای شروع، باید چند کار اصلی را انجام دهید و پس از آن، ممکن است بتوانید حوزه‌های بیشتری را به این فعالیت‌ها اضافه کنید. به عنوان مثال، همانطور که آقای دکتر فرمودند، تبیین و تعریف علم به نوعی می‌تواند فرآیند دانشمند شدن جامعه باشد و جامعه باید درک صحیحی از مراتب علم پیدا کند. این موضوع می‌تواند به شکل پیشنهاداتی طراحی شود که شاید خود شما مستقیماً آن را انجام ندهید، اما می‌توانید آن را به یک گفتمان عمومی تبدیل کرده و به سیاستگذاران منتقل کنید تا این تغییرات عملیاتی شود.

دکتر مخبردزفولی از اعضای کمیته خواست که این ایده‌ها را به طور منسجم درآورده و اجزا و ماموریت‌های مشخصی برای آن تعریف کنند.

او افزود: پس از تهیه این پیشنهاد، می‌توانیم آن را در معرض مشارکت دیگران قرار دهیم و در صورت نیاز، به شورای علمی فرهنگستان ارائه داده و پشتیبانی لازم را از آن به عمل آوریم.

رئیس فرهنگستان علوم تأکید کرد: این جلسه باید به یک جلسه تمدنی تبدیل شود که یکی از ثمرات آن تاریخ علم باشد. در این مسیر، می‌توانیم حرف‌های جدی در رشته‌های مختلف داشته باشیم. به عنوان مثال، من در یکی از سخنرانی‌هایم در کانادا، موضوع «بیت‌الحکمه» را مطرح کردم. بیت‌الحکمه تنها یک کتابخانه نبود، بلکه یک آکادمی علمی بود که در آن مباحثه، مناظره و مشاوره انجام می‌شد.

وی همچنین به شخصیت خواجه نصیرالدین طوسی اشاره کرد و گفت: خواجه نصیرالدین طوسی یک فیلسوف، طبیب، منجم و دانشمند جامع‌الاطراف بود. او در زمینه‌های مختلف علمی فعالیت کرده است و این جنبه‌های مختلف شخصیت علمی او باید از میان گرد و خاک تاریخ بیرون کشیده شده و مورد توجه قرار گیرد.

رئیس فرهنگستان علوم در پایان خاطرنشان کرد: این تلاش‌ها می‌تواند نه تنها به گسترش علم و فرهنگ کمک کند، بلکه پشتوانه‌ای تمدنی برای کشور ایجاد کند.

دکتر غلامعلی حدادعادل: تاریخ علم در ایران باید در قالب برنامه‌های جامع و سازمان‌یافته پیش رود

دکتر غلامعلی حدادعادل، رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی، در این نشست به بررسی وضعیت تاریخ علم در ایران پرداخت و تأکید کرد که شناخت وضعیت کنونی تاریخ علم در کشور از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. وی اظهار داشت که کوشش‌های تاریخ‌نگاری علمی در ایران از دوره قاجار و به ویژه در دوران رضا شاه آغاز شده و در ابتدا بیشتر جنبه فردی داشته است.

وی به تلاش‌های افرادی مانند مرحوم دکتر مصاحب، که به تصحیح آثار ریاضی خیام پرداخته بود، اشاره کرد و گفت که این دستاورد‌ها در زمان خود بی‌نظیر بود.

وی ادامه داد که بعد از انقلاب اسلامی، این تلاش‌های فردی به تأسیس موسسات و نهاد‌هایی منجر شده است که به صورت سازمان‌یافته در حوزه تاریخ علم فعال هستند. دکتر حدادعادل همچنین به اهمیت توجه به تاریخ علم و تشکیل برنامه‌های جامع و هدفمند در این زمینه تأکید کرد.

موسسات و نهاد‌های علمی در ایران به تاریخ علم اهمیت می‌دهند

رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی، در ادامه به تحولاتی که در زمینه تاریخ علم در ایران به وجود آمده اشاره کرد و گفت که در حال حاضر به جای افراد، موسسات مختلفی در این حوزه فعالیت می‌کنند. وی افزود که این موسسات ادامه‌دهنده همان تلاش‌های فردی در زمینه تاریخ علم هستند.

حدادعادل به موسسات و نهاد‌هایی که در حال حاضر در تاریخ علم فعال هستند اشاره کرد. از جمله این موسسات می‌توان به پژوهشکده تاریخ علم دانشگاه تهران اشاره کرد که خود وی در سال ۱۳۷۵ آن را تأسیس کرده و همچنان در هیئت امنا آن حضور دارد. این پژوهشکده در حال حاضر دوره‌های کارشناسی ارشد و دکتری در تاریخ علم ارائه می‌دهد و به تربیت پژوهشگران و مورخان علم مشغول است.

وی همچنین به پژوهشگاه علوم انسانی و بنیاد دایره‌المعارف اسلامی اشاره کرد و افزود که در این موسسات نیز در حوزه تاریخ علم فعالیت‌های گسترده‌ای انجام می‌شود. به ویژه در بنیاد دایره‌المعارف اسلامی، بیش از ۴۰۰ مقاله در زمینه تاریخ علم منتشر شده است که بسیاری از این مقالات توسط شخصیت‌های برجسته علمی نوشته شده‌اند.

دکتر حدادعادل همچنین به فعالیت‌های فرهنگستان علوم پزشکی در زمینه تاریخ پزشکی و تشکیل موزه علوم ایران اشاره کرد و افزود که این موزه، که قرار است بخش‌هایی از آن تا پایان سال جاری افتتاح شود، تجسم تاریخی علم را در ایران به نمایش خواهد گذاشت. او همچنین به فعالیت‌های مرکز مکتوب در تصحیح نسخه‌های تاریخی و انتشار مجله تاریخ علم اشاره کرد و گفت که به نظر می‌رسد این مجله یکی از بهترین نشریات علمی در جهان اسلام باشد.

تاریخ علم در ایران و برنامه‌های فرهنگستان زبان و ادب فارسی

رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی، در سخنانی به فعالیت‌های صورت‌گرفته در حوزه تاریخ علم در ایران اشاره کرد و گفت که دانشگاه حلب در حدود ۵۰ سال پیش یکی از مراکز فعال در این زمینه بوده است. وی توضیح داد که دکتر صبرا و دیگر محققان این دانشگاه مجله‌های علمی منتشر می‌کردند و همایش‌هایی برگزار می‌کردند که خود او نیز دریافت‌کننده مستمر این مجلات بود.

حدادعادل به فعالیت‌های مرکز میراث مکتوب در زمینه تاریخ علم نیز اشاره کرد و گفت که این مرکز همچنان در حال فعالیت است.

همچنین وی به دوره کارشناسی ارشد واژه‌گزینی و اصطلاح‌شناسی فرهنگستان زبان و ادب فارسی اشاره کرد که در این دوره درسی تحت عنوان متون علمی فارسی ارائه می‌دهد. در این درس، دانشجویان با متون علمی قدیمی به زبان فارسی آشنا می‌شوند و آثار مختلفی مانند هدایت المتعلمین، قراضه طبیعیات، قانون و دیگر متون علمی از قرون گذشته مورد بررسی قرار می‌گیرد.

وی افزود که این دوره‌ها و متون به عنوان یک کتاب درسی برای آموزش متون علمی فارسی در نظر گرفته شده است و احتمالاً تا یک سال آینده به صورت یک کتاب درسی منتشر خواهد شد.

دکتر حدادعادل به سوال مهمی اشاره کرد که آیا فرهنگستان زبان و ادب فارسی باید به تصحیح نسخه‌های خطی تاریخی بپردازد یا در این زمینه به طور متفاوت عمل کند.

نقش فرهنگستان‌ها در پیشرفت علم و ترویج آن در جامعه

رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی در ادامه به اهمیت نقش فرهنگستان‌ها در پیشرفت علم و ترویج آن در جوامع مختلف اشاره کرد و گفت: باید از خود بپرسیم که فرهنگستان‌های اروپایی چگونه در پیشرفت علم تاثیر گذاشتند و از چه روش‌هایی برای ارتقای علم استفاده می‌کردند.

وی افزود که در جهان اسلام نیز نهاد‌های اجتماعی، بنیاد‌ها و حتی حکومت‌ها نقش مهمی در پیشرفت علم ایفا کرده‌اند.

دکتر حدادعادل به مثال بیت‌الحکمه اشاره کرد که با حمایت‌های دولتی و امکانات موجود، توانست دستاورد‌های علمی بزرگی همچون اندازه‌گیری دقیق محیط زمین را به دست آورد. وی اظهار داشت: این کار با وسایل آن زمان ساده نبوده و به دقت و حمایت‌های دولتی نیاز داشته است.

وی در ادامه گفت که فرهنگستان‌های اروپایی در برخی مواقع با مطرح کردن سؤالات علمی، به تحریک ذهن‌ها پرداخته و بهترین پاسخ‌ها را با جایزه تقدیر می‌کردند. وی تأکید کرد که فرهنگستان علوم ایران باید به دنبال چنین راهکار‌هایی باشد تا علم در تاریخ ایران به پیش برود.

دکتر حدادعادل با اشاره به شرایط خاص جامعه ایرانی و نیاز به ترویج علم، افزود که فرهنگستان باید اقداماتی انجام دهد که دیگران قادر به انجام آن نیستند. وی پیشنهاد کرد که سیاست‌گذاری‌های مناسب برای ترویج علم و تشویق به علم در سطوح مختلف آموزشی انجام شود. باید مفاهیم علمی را به زبان ساده برای سطوح پایین‌تر آموزش دهیم و برای تشویق به علم راه‌هایی ایجاد کنیم.

وی گفت: یکی از وظایف فرهنگستان، ترویج علم به گونه‌ای است که بتواند جرقه‌های اولیه علاقه به علم را در نسل‌های آینده ایجاد کند و این کار را باید به گونه‌ای انجام دهیم که دیگران قادر به انجام آن نباشند.

رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی، در ادامه سخنان خود به بررسی نقش فرهنگستان‌ها در سطح جهانی پرداخت و اظهار کرد: فرهنگستان‌های علمی به طور کلی به دو دسته عمده تقسیم می‌شوند. برخی از آنها به‌طور ویژه در زمینه‌های پژوهشی و آموزشی فعالیت می‌کنند و برخی دیگر نقش مهمی در سیاست‌گذاری علمی و ارائه خطوط راهنما دارند.

وی افزود: در کشور‌های شوروی سابق و بلوک شرق، این نهاد‌ها بیشتر به شکل پژوهشکده‌هایی با تمرکز بر تحقیقات علمی بوده‌اند، در حالی که در کشور‌های غربی مانند فرانسه، انگلیس و آلمان، فرهنگستان‌های علمی به‌عنوان نهاد‌هایی با وظایف گسترده‌تر، علاوه بر پژوهش، به سیاست‌گذاری و راهبری علم نیز پرداخته‌اند.

حدادعادل در پایان اشاره کرد که در حال حاضر، فرهنگستان علوم ایران نیز در پی بهره‌گیری از این تجربیات جهانی برای تقویت نقش خود در عرصه‌های مختلف علمی است.