برندگان و بازندگان اقتصادی تحولات سوریه کدام کشور‌ها هستند؟/ اقتصاد سوریه به کدام سو خواهد رفت؛ اقتصاد بازار آزاد یا اقتصاد مختلط؟
اقتصاد ۲۴ ؛ نوژن اعتضادالسلطنه- “اللی یدق الباب یسمع الجواب”. این ضرب المثل سوری است بدان معنا که “کسی که در را بکوبد جواب می‌شنود” یا “مهمان و بازدید کننده‌ای که نزد ما می‌آید او را گرامی می‌داریم و بهترین غذایی را که داریم به او تقدیم می‌کنیم”. اعراب، از جمله سوری ها، به مهمان
اقتصاد ۲۴ ؛ نوژن اعتضادالسلطنه- “اللی یدق الباب یسمع الجواب”. این ضرب المثل سوری است بدان معنا که “کسی که در را بکوبد جواب می‌شنود” یا “مهمان و بازدید کننده‌ای که نزد ما می‌آید او را گرامی می‌داریم و بهترین غذایی را که داریم به او تقدیم می‌کنیم”.
اعراب، از جمله سوری ها، به مهمان نوازی شهره‌اند. اکنون، اما سوری‌ها نانی در سفره ندارند که بخواهند با آن مهمان نوازی کنند. در نتیجه، نیازمند یاری رسانی مهمانان خواهند بود تا بتوانند سرپا بایستند.
درباره آینده اقتصاد سوریه و کشور‌هایی که برنده و بازندگان اقتصادی اصلی تحولات اخیر آن کشور خواهند با “مهران کامروا” استاد و مدیر مرکز مطالعات بین المللی و منطقه‌ای دانشگاه جورج تاون قطر و مدیر واحد مطالعات ایران در مرکز عربی تحقیقات و مطالعات سیاستگذاری که کتب و مقالات بسیاری از او در حوزه مسائل ایران، خلیج فارس و سیاست خاورمیانه منتشر شده و هم چنین با “جهاد یازیجی” مدیر تارنمای “گزارش سوریه” و عضو مهمان در شورای روابط خارجی اروپا که مطالب بسیاری در مورد اقتصاد سوریه نوشته و خدمات تحقیقاتی و مشاوره‌ای به شرکت‌ها و سازمان‌های منطقه‌ای و بین المللی ارائه داده به گفت‌و‌گو نشستیم.
مشروح گفت‌وگوی اقتصاد۲۴ با این دو تحلیلگر بین‌المللی را در ادامه می‌خوانید:
* پس از سقوط بشار اسد فکر می‌کنید مدل اقتصادی دولت بعدی سوریه چه خواهد بود: اقتصاد بازار آزاد، دولت رفاهی یا نوع دیگری؟ به نظرتان در صورت دست بالا داشتن تحریرالشام در دولت بعدی با توجه به سابقه حکمرانی شان در ادلب آنان در حوزه اقتصاد در کل سوریه چه خواهند کرد؟ آیا تجربه‌ای دارند؟ آیا از تکنوکرات‌های حکومت سابق استفاده خواهند کرد؟
مهران کامروا: اقتصاد سوریه به احتمال از نوع مختلط خواهد بود و ترکیبی از هر دو نظام بازار و برنامه اقتصادی، مالکیت عمومی و مالکیت خصوصی یا بازار آزاد و مداخله گری اقتصادی خواهد بود، بدان معنا که دولت بخش‌های کلان از جمله اداره‌های برق، آب و گاز یعنی مراکز استراتژیک را مدیریت و کنترل خواهد کرد و در کنار آن بخش خصوصی نیز فعال خواهد بود. با این وجود، به دلیل شرایط جنگی فعلی و ضربات پیاپی در ۱۴ سال گذشته و حملات متعدد اسرائیل شاهد اقتصادی توسعه گرا در سوریه دست کم در شرایط کنونی نخواهیم بود.
جهاد یازیجی: من گمان نمی‌کنم رهبران تحریرالشام درک روشنی از خواسته‌های خود داشته باشند. آنان همانند اکثر سازمان‌های اسلامگرا موافق اقتصاد بازار آزاد هستند، اما تفکر اقتصادی شان را چندان توسعه نداده‌اند. آنان در دوران زمامداری خود در ادلب نشان دادند که شایستگی نسبی اداره امور را دارند، اما در عین حال امکانات زیادی نیز در اختیار ندارند. یک چالش مهم برای آنان ضرورت در اختیار داشتن تکنوکرات‌های شایسته خواهد بود. آنان به کسانی که در حال حاضر برای دولت کار می‌کنند تکیه خواهند کرد، اما به نیروی بیشتری نیاز دارند و چالش‌هایی که در انتظارشان خواهد بود بسیار بزرگ است.
دکتر مهران کامروا
* به نظرتان برنده اقتصادی تحولات اخیر سوریه کدام بازیگر خارجی است؟ آیا ترکیه از نظر اقتصادی نفع زیادی از سقوط اسد خواهد برد؟ به نظرتان ایران و روسیه تا چه اندازه از نظر اقتصادی ضرر کرده‌اند؟ برخی می‌گویند اهمیت سوریه برای ایران و روسیه بیشتر از بعد نظامی و ژئوپولیتیک بود و نه اقتصادی، نظر شما چیست؟
مهران کامروا: مسلما ترکیه یکی از برندگان اصلی اقتصاد سوریه خواهد بود. بخش خصوصی ترکیه در دو دهه اخیر رشد چشمگیری داشته و از توانایی سرمایه گذاری کلان و ساخت زیرساخت‌ها برخوردار است به طوری که شرکت‌های تُرک در کشور‌های خلیج فارس از جمله قطر، بحرین و کویت نیز فعال هستند. نیاز‌هایی که سوریه اکنون برای بازسازی شهری، زیرساخت، جاده سازی و مَسکن دارد می‌تواند توسط شرکت‌های تُرکی برطرف شود، زیرا ترک‌ها در این باره تجربه دارند و در این حوزه‌ها سرمایه گذاری زیادی انجام داده‌اند. در رده‌های بعدی برندگان اقتصادی اردن، عراق و تا حدی عربستان سعودی خواهند بود. اردن و عراق به دلیل تجارت دوجانبه و عربستان سعودی به دلیل سرمایه گذاری می‌توانند برندگان اقتصاد سوریه باشند. هم چنین، میزان امکان پذیری ارسال پول از سوی دیاسپورا (سوری‌های خارج از کشور) برای خویشاوندان شان در داخل سوریه نیز نقش مهمی در آینده اقتصاد سوریه ایفا خواهد کرد. بازندگان اقتصادی تحولات اخیر سوریه در وهله نخست روسیه و در وهله دوم ایران خواهند بود. البته ایران در سالیان اخیر نقش اقتصادی فعالی در سوریه نداشته در نتیجه بازنده اقتصادی اصلی نخواهد بود. ضرر متحمل شده برای ایران بیشتر در بعد نظامی و ژئوپولیتیک خواهد بود.
جهاد یازیجی: موافقم که اهمیت سوریه برای روسیه و ایران بسیار بیشتر ژئوپولیتیکی بود تا اقتصادی. در واقع، ایران ممکن است از نظر اقتصادی از سقوط اسد منتفع شود، زیرا سوریه هزینه زیادی برای آن کشور از نظر مالی به همراه داشت. یکی از فرصت‌ها برای ایرانی‌ها تامین نفت سوریه است، زیرا سوریه به نفت بسیار زیادی نیاز دارد و تحت تحریم است. سوریه قادر به خرید مستقیم نفت از بازار‌های بین المللی نخواهد بود. در هر صورت سوریه فرصت‌های اقتصادی کافی و جذابی برای خارجی‌ها در اختیار ندارد. البته شرکت‌های تُرک بیشترین سود را خواهند برد. من شنیدم که قیمت بورس شرکت‌های ساختمانی ترکیه پس از سقوط اسد افزایش یافته است به این امید که بسیاری از آن شرکت‌ها قرارداد‌های ساخت و ساز در سوریه را از آن خود خواهند ساخت.
بیشتر بخوانید: گذار سوریه پسا اسد به اقتصاد بازار آزاد؟/ دولت نجات سوریه به اقتصاد لیبرال باور دارد
* آیا به نظرتان تحریم‌های آمریکا علیه تحریرالشام و تحریم‌های وضع شده علیه سوریه در دوره اسد لغو خواهند شد؟ در صورت لغو تحریم‌ها چه چشم اندازی پیش روی اقتصاد سوریه می‌بینید و در صورت لغو نشدن چه وضعیتی پیش روی اقتصاد سوریه خواهد بود؟
مهران کامروا: باید دید نظر شخص ترامپ به عنوان رئیس جمهور و سیاستگذارانی که منصوب خواهد کرد چه خواهد بود. من گمان نمی‌کنم حتی در صورت لغو تحریم‌ها نیز شرکت‌های آمریکایی به سرعت به بازار سوریه بازگردند آن هم به دلیل ملاحظات سیاسی و روابطی که با اسرائیل دارند. احتمالا به تدریج در ابتدا شاهد بازگشت شرکت‌های اروپایی به خصوص شرکت‌های فرانسوی، آلمانی و ایتالیایی به سوریه خواهیم بود. در مجموع احتمال لغو تحریم‌ها را اندک می‌بینم. اگر تحریم‌ها لغو شوند شرکت‌های ترکیه سود اصلی را خواهند برد. در صورت لغو تحریم‌ها شاید نتایج آن برای اقتصاد سوریه به زودی آشکار نشود، اما تغییرات محسوسی برای مردم سوریه رخ خواهد داد چرا که توانایی ارسال پول از خارج در سطح انفرادی و نقل و انتقالات پولی تسهیل خواهد شد و حتی بر روی فضا و جو سرمایه گذاری نیز اثر مثبتی خواهد گذاشت.
جهاد یازیجی: اگر تحریم‌های وضع شده علیه سوریه لغو شوند یک رونق اقتصادی واقعی در آن کشور رخ خواهد داد. با این وجود، لغو تحریم‌ها فرآیندی بسیار طولانی و پیچیده است و معمولا سال‌ها به طول می‌انجامد. در حال حاضر، ممکن است برخی از معافیت‌های تحریمی وجود داشته باشد، اما نه حذف کامل تحریم ها.
* آیا به نظرتان کشور‌های عربی حوزه خلیج فارس حاضر به سرمایه گذاری برای بازسازی سوریه خواهند بود؟
مهران کامروا: قطر به زودی قصد دارد همراه با ترکیه لوله گاز خود را راه اندازی کند و به نظرم حتی برای نفوذ سیاسی هم که شده و نه صرفا برای منافع اقتصادی، امارات، قطر و عربستان سعودی نیز به سرمایه گذاران اصلی در سوریه خواهند پیوست یا از طریق شرکت‌های دولتی یا از طریق ارائه وام به بانک مرکزی و سایر مراکز تجاری سوریه سعی خواهند کرد تا نفوذ سیاسی خود در سوریه را عمیق‌تر سازند.
جهاد یازیجی: خیلی زود است که بخواهیم در این باره اظهارنظر کنیم. پیش شرط سرمایه گذاری کشور‌های منطقه در سوریه لغو تحریم‌ها خواهد بود. هم چنین، آنان باید ببینند چه چشم انداز سیاسی‌ای پیش روی سوریه قرار خواهد داشت. امارات متحده عربی اکنون چندان خوشحال نیست، زیرا رهبران آن کشور به شدت مخالف ترکیه هستند و از افزایش نفوذ ترک‌ها در سوریه خرسند نخواهند بود. قطری‌ها ممکن است از مزایای اقتصادی بیشتری در سوریه در مقایسه با دیگر کشور‌های عربی منطقه برخوردار شوند.
* چرا ارزش پوند سوریه پس از سقوط اسد بهبود یافته است؟ آیا این بهبود کوتاه مدت خواهد بود؟ آیا نسبت به چشم انداز سوریه امیدوار هستید؟
مهران کامروا: ذهنیت مثبت ایجاد شده در این باره که حکومتی استبدادی تغییر کرده و شورشیان سوری درصدد برقراری سریع‌تر نظم و قانون در آن کشور هستند سیگنال مثبتی بوده که بر روی ذهنیت سرمایه گذاری و تجارت بانکی تاثیر مثبتی گذاشته است. باید دید ارزش پول سوریه تا چه اندازه افزایش خواهد یافت. متاسفانه در کشور‌هایی مانند سوریه و ایران نوسانات ارزش واحد پول ملی بالا بوده و با منطق اقتصادی هماهنگ نیست چرا که سیستم بانکی در این کشور‌ها مستقل نبوده و شدیدا تابع دولت بوده است و حتی سخنان مقام‌های سیاسی در چنین کشور‌هایی به سرعت بر روی ارزش واحد پول ملی تاثیر می‌گذارد. تداوم بهبود وضعیت پوند سوریه وابسته به تحولات سیاسی آن کشور در آینده خواهد بود.
بیشتر بخوانید: سوریه چگونه از اقتصاد سوسیالیستی دوره حافظ به سرمایه داری رفاقتی دوره بشار اسد رسید؟/ زندگی لاکچری شبانه در برابر فقر روستانشینان
جهاد یازیجی: ارزش پوند سوریه در واقع در مقایسه با پیش از سقوط اسد ثابت بوده است، در چند روز اول حملات ارزش آن به شدت کاهش یافت و سپس به سطح خود (حدود ۱۵۰۰۰ پوند بازای هر دلار) بازگشت. به طور کلی، با سقوط اسد جو بسیار مثبتی ایجاد شده، زیرا با تداوم قدرت او هیچ امیدی برای آینده سوریه وجود نداشت. سوری‌ها اکنون بر این باورند که به دلیل پایان فساد گسترده “بشار اسد” و همسرش، چشم انداز سوریه در آینده می‌تواند تا حد زیادی بهبود یابد.
تحریرالشام اساسا گروهی بسیار افراطی است، اما پس از گذشت سالیان متمادی اکنون بسیار ملایم‌تر به نظر می‌رسد. هم چنین، در جریان آخرین نبرد آنان علیه حکومت اسد این نگرانی وجود داشت که علویان و شیعیان مورد هدف قرار گیرند، اما بالعکس شورشیان تحریرالشام رفتار بسیار خوبی با آنان داشتند. هم چنین، تحریرالشام به متحدانی نیاز دارد، به بازیگران خارجی و سازمان‌های بین المللی تا بتواند مدیریت شهر‌های بزرگ را به درستی انجام دهد. اگر تحریرالشام واقعا به فکر انجام این اقدامات باشد پایبندی به یک برنامه افراطی برایش بسیار دشوار خواهد بود. واقعیت آن است که حکومت اسد یک کابوس طولانی مدت برای مردم سوریه بود. سوری‌ها اکنون خوشحال هستند، اما اکثر آنان می‌دانند که چند سال پیش رو شرایط بسیار سختی در انتظارشان خواهد بود.