یادداشت| فرهنگ مواسات؛ الگویی عملی در بهبود حیات انسانی

به گزارش گروه امام و رهبری خبرگزاری تسنیم، محمدمهدی جهان‌پرور، پژوهشگر اندیشکده حکمرانی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در یادداشتی که به صورت اختصاصی در اختیار خبرگزاری تسنیم قرار گرفته، به بررسی جلوه‌های فرهنگ مواسات در جامعه ایران، خاصه آنچه این روزها در قالب پویش «ایران همدل» تبلور یافته، پرداخته است:

«از آرمان‌های بزرگ دین مبین اسلام و انقلاب اسلامی، ساختن جامعه‌ای مبتنی بر عدالت، وفاق و همدلی و مشارکت عمومی است. در این میان، مفهوم اجتماعی و تمدن‌ساز “مواسات”، با تکیه بر آموزه‌های قرآنی و سنت معصومین علیهم السلام، ابزار قدرتمندی برای تقویت فضائل اخلاقی و حذف رذائل اخلاقی به منظور ایجاد وحدت و عدالت اجتماعی به شمار می‌رود. در واقع مواسات به‌ عنوان اصول بنیادین نظام اخلاقی و اجتماعی اسلام و جلوه‌ای از عدالت اجتماعی و همبستگی انسانی با سهیم ساختن نیازمندان در بهره‌گیری از امکانات زندگی خویش و نیز رعایت عدالت در برخورد با دیگران، در بطن خود، همدلی، ایثار، گذشت و مشارکت اجتماعی را جای داده است و نقشی بی‌بدیل در تحقق این اهداف دارد. این ارزش الهی در معنای عمیق خود، به معنای تقسیم شادی‌ها و سختی‌ها با دیگران، و ایثار از داشته‌های مورد نیاز ونه غیر ضروری برای رفع نیاز دیگران است. این ویژگی اخلاقی که از تعالیم قرآن کریم و سنت نبوی سرچشمه می‌گیرد، نه تنها در مناسبات فردی، بلکه در ساختار اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی جامعه اسلامی جایگاهی بنیادین دارد و جمهوری اسلامی ایران، با الهام از آرمان‌های انقلاب اسلامی و هدایت‌های حضرت آیت الله خامنه‌ای، تلاش کرده است تا این فرهنگ غنی را در بطن جامعه خویش نهادینه سازد.

این تلاش‌ها، چه در شرایط بحرانی و چه در زندگی روزمره، تجلیاتی از همدلی و وحدت ملی را به خوبی به نمایش گذاشته و به یکی از نقاط قوت نظام جمهوری اسلامی تبدیل شده است. از این‌رو مقام معظم رهبری، به ‌عنوان راهبر و سکاندار جامعه، همواره بر تقویت این فرهنگ تأکید داشته‌ و دارند. همچنین ایشان مواسات را نه ‌تنها یک فضیلت اخلاقی، بلکه یک راهبرد عملی برای رفع نابرابری‌ها، افزایش همبستگی اجتماعی، و کاهش تنش‌های اقتصادی و اجتماعی منجر به جامعه مهدوی می‌دانند. تأکید ایشان بر “رزمایش مواسات و کمک مؤمنانه” در دوران همه‌گیری کرونا، نمونه‌ای از این نگاه جامع است که نشان‌دهنده اهمیت ویژه این ارزش الهی در نگاه رهبری است. لذا با آغاز انقلاب اسلامی، فرهنگ مواسات به ‌عنوان یکی از ابزارهای اصلی قدرتمند برای تحقق عدالت اجتماعی، مبارزه با فقر و ترمیم شکاف طبقاتی، تقویت الفت و مهربانی و همبستگی ملی مطرح بوده است. چنین فرهنگی در شرایط بحران، مانند دوران جنگ تحمیلی هشت ساله، حوادث طبیعی و شیوع بیماری کرونا به تقویت سرمایه‌های اجتماعی و ارتقاء روحیه نوع‌دوستی پرداخته است. در عین حال، فرهنگ مواسات در کشور، نه ‌تنها به ‌عنوان یک ارزش دینی و اخلاقی مطرح است، بلکه به بخشی از هویت ملی و اجتماعی ایرانیان تبدیل شده است که با تکیه بر ارزش‌هایی همچون تقوا، ایثار، گذشت و همدلی که نمونه آن را در دوران پیامبر اکرم(ص) و مواسات انصار نسبت به مهاجرین در مدینه خوانده و شنیده‌ایم، توانسته است الگویی عملی برای مواجهه با چالش‌های اجتماعی و اقتصادی فراهم کند.

با توجه به آنچه بیان شد در این نوشتار، با رویکرد تحلیلی و بهره‌گیری از آیات و روایات و تبیین فضائل اخلاقی این ارزش‌ها، به بررسی جلوه‌های فرهنگ مواسات در جامعه ایران پرداخته شده است و سعی گردیده تا نقش این ویژگی مهم اخلاقی در تقویت وفاق و همبستگی ملی و تحقق عدالت اجتماعی مورد واکاوی قرار گیرد و با نگاهی جامع و نظام‌مند، جایگاه مواسات در ساختار اجتماعی و اخلاقی ایران معاصر تبیین شده و چشم‌انداز آینده‌ای مبتنی بر تقویت این فرهنگ غنی ترسیم شود. 

مفاهیم و مبانی دینی مواسات در دین مبین اسلام

اگرچه واژه مواسات در قرآن کریم به کار نرفته است، اما در روایات و منابع دینی فراوان مورد استفاده قرار گرفته، و هماهنگ با معنای لغوی آن در دو معنای “حزن و اندوه بر دردها” و “اصلاح و درمان دردها” به کار رفته است. همچنین مواسات به‌ عنوان یکی از شاخه‌های عدالت اجتماعی، در قرآن کریم با مضامینی چون تعاون، احسان، ایثار و انفاق معرفی شده است، که نمونه‌های آن در آیات 2 سوره مائده: «وَتَعاوَنوا عَلَی البِرِّ وَالتَّقوی وَلا تَعاوَنوا عَلَی الإثمِ وَالعُدوان …» که بر لزوم همکاری و همیاری در امور خیر و پرهیز از خودخواهی و ظلم که جوهره فرهنگ مواسات است اشاره می‌کند؛ آیه 92 سوره آل عمران: «لَن تَنالُوا البِرَّ حَتّی تُنفِقوا مِمّا تُحِبّونَ …» که مواسات را فراتر از انفاق عادی معرفی می‌کند و ایثار از محبوب‌ترین دارایی‌ها را شرط رسیدن به کمال اخلاقی می‌داند؛ و نیز آیه 9 سوره حشر: «وَیُؤثِرونَ عَلی أَنفُسِهِم وَلَو کانَ بِهِم خَصاصَةٌ …» که ایثار را به‌ عنوان عالی‌ترین سطح مواسات و نمونه ای از کمال انسانیت ستوده، گواه این مدعاست. همچنین مواسات در سنت پیامبر(ص) و اهل بیت علیهم السلام دارای نمونه‌هایی عملی است، چنانکه پیامبر اکرم (ص)، در حدیثی معروف فرموده‌اند: «المُؤمِنُ لِلمُؤمِنِ کَالبُنیانِ یَشُدُّ بَعضُهُ بَعضاً …»؛ یعنی مؤمنان را همچون اجزای یک بنا معرفی می‌کند که همگی در حمایت و تقویت یکدیگر نقش دارند. امیرالمومنین علی (ع) نیز، در نهج‌البلاغه بارها بر لزوم مواسات و حمایت از مستضعفین تأکید کرده‌اند. چنانکه در نامه 53 به مالک اشتر، می‌فرمایند: «اللهَ اللهَ فِی الطَّبَقَةِ السُّفْلَی مِنَ الَّذِینَ لا حِیلَةَ لَهُمْ، مِنَ الْمَسَاکِینِ وَالْمُحْتَاجِینَ …»؛ به عبارتی آن حضرت در این فرمان، بر توجه خاص به نیازمندان و اقشار ضعیف جامعه تأکید داشته‌اند.

مواسات در اندیشه و رهنمودهای آیت‌الله خامنه‌ای

مقام معظم رهبری، همواره بر لزوم تقویت فرهنگ مواسات به‌ عنوان یکی از ارکان جامعه اسلامی تأکید داشته‌اند، و آن را نه ‌تنها یک ارزش فردی، بلکه راهبردی برای رفع نابرابری‌ها و تحقق عدالت اجتماعی دانسته‌اند. همچنین ایشان مواسات و عدالت را در بیانیه گام دوم انقلاب از آرمان‌های اصلی انقلاب معرفی کرده و بیان داشته‌اند که عدالت و مبارزه با فساد، نیازمند عزم و اراده‌ای جدی است. این مفهوم اجتماعی و همدلی، پایه‌های تقویت روحیه ملی و حل مشکلات اجتماعی هستند. چنان که در شرایط بحران، یکی از مصادیق برجسته توصیه‌های رهبری، تشویق به مواسات در زمان همه‌گیری کرونا بود و رزمایش مواسات و کمک مؤمنانه را حرکتی ماندگار و الهام‌بخش برای جامعه ما دانستند که نشان داد چگونه روحیه همدلی می‌تواند مشکلات را کاهش دهد.

جلوه‌های فرهنگ مواسات

یکی از جلوه‌های فرهنگ مواسات در عرصه اقتصادی، رزمایش کمک‌های مؤمنانه بود که در دوران همه‌گیری کرونا، نظام اسلامی با هدایت و رهنمودهای رهبری، حرکت‌های جهادی گسترده‌ای برای خدمت به نیازمندان طراحی و سازماندهی کرد. توزیع گسترده بسته‌های معیشتی میان اقشار آسیب‌پذیر جامعه، نمونه‌ای از تحقق مواسات در عمل بود. همچنین تأسیس و گسترش صندوق‌های قرض‌الحسنه در سطح کشور، از دیگر جلوه‌های عملی مواسات در رفع مشکلات اقتصادی نیازمندان است و چنین نهادهایی در واقع به‌ عنوان ابزارهایی برای تقویت همبستگی اجتماعی عمل می‌کنند. جلوه دیگر فرهنگ مواسات، عرصه اجتماعی است. همدلی و کمک‌رسانی در بحران‌ها از جلوه‌های مواسات ملی به عنوان یک فرهنگ برجسته است که در حوادثی از قبیل سیل و زلزله، در قالب کمک‌های مردمی و مشارکت نهادهای دولتی و غیردولتی، جلوه‌گر شد. همچنین همبستگی بین اقشار مختلف با تشویق و ترغیب به ازدواج آسان، حمایت از خانواده‌های نیازمند و ترویج فرهنگ وقف، از دیگر مصادیق مواسات در کشور است. مواسات در عرصه اخلاقی و فرهنگی جلوه ای دیگر از فرهنگ مواسات است. ترویج ایثار و فداکاری با طراحی و برگزاری برنامه‌های فرهنگی و رسانه‌ای در کشور که به‌طور مداوم ارزش‌های اخلاقی همچون گذشت، همدلی و ایثار را تبلیغ می‌کنند، و نیز نهادینه‌سازی فرهنگ مواسات در آموزش که با گنجاندن مفاهیم وفاق و عدالت اجتماعی در کتابهای درسی، نسل جدید را با ارزش‌های اجتماعی آشنا می‌سازد از دیگر جلوه های این عرصه است.

چالش‌ها و موانع گسترش فرهنگ مواسات

مواسات به عنوان یکی از مهم‌ترین ارزش‌های اخلاقی و اجتماعی با چالش‌ها و موانعی رو‌به‌روست که از این میان می‌توان به ضعف فرهنگی و اجتماعی از جمله رشد فردگرایی، خودمحوری و مصرف‌گرایی؛ ضعف اخلاق عمومی؛ و تفاوت‌های طبقاتی در برخی اقشار جامعه اشاره کرد که گاه موجب بی‌اعتمادی و کاهش همدلی شده و مانعی برای نهادینه‌سازی مواسات به شمار می‌رود. نابرابری‌های اقتصادی، فاصله طبقاتی، افزایش مشکلات معیشتی، و عدم توزیع عادلانه منابع و امکانات ملی یکی دیگر از موانع تحقق مواسات است، چرا که معیشت و حیات اقتصادی دشوار موجب دلسردی جامعه نسبت به مواسات می‌شود. همچنین فقدان سازوکارهای مؤثر و عدم هماهنگی لازم میان دستگاه‌های دولتی و غیردولتی برای سازمان‌دهی فعالیتهای خیرخواهانه، عدم شفافیت عملکرد مؤسسات خیریه و تناقض در گفتار و کردار برخی از مدیران و مسئولین در سبک زندگی نیز از دیگر چالش‌هایی است که موجب کاهش اعتماد عمومی و اثربخشی حرکت‌های مواسات‌محور شده است. چالش بعدی، آموزشی و تربیتی است. بی‌عدالتی آموزشی، آموزش ناکافی و عدم فرهنگ‌سازی در اهمیت مواسات که از سنین پایین می‌بایست آغاز شود، موجب ضعف در نهادینه‌سازی این ارزش اجتماعی شده است. ضمن اینکه نبود الگوهای مناسب و موفق در عرصه مواسات نیز موجب کاهش انگیزه و مشارکت عمومی می‌شود.

راهکارهای تقویت مواسات

آموزش همگانی و فرهنگ‌سازی یکی از مهم‌ترین راهکارهایی است که ترویج مفاهیم مواسات را از طریق مراکز و مؤسسات آموزشی و رسانه‌ها ضروری می‌سازد. اجرای سیاست‌های عدالت‌محور اقتصادی با توزیع عادلانه منابع و با هدف کاهش فقر و شکاف طبقاتی نیز می‌تواند بستری مناسب برای گسترش مواسات فراهم آورد. تقویت و گسترش نهادهای خیریه و مردمی، استفاده از فناوری به منظور تسهیل مشارکت مردمی در فعالیت‌های خیرخواهانه، شفاف‌سازی و تقویت حس تعهد و مسئولیت اجتماعی در فعالیت‌های خیریه نیز یکی دیگر از راههای جلب اعتماد عمومی و تقویت مشارکت مردمی در امر مواسات است. همچنین الگوسازی عملی با معرفی شخصیت‌های برجسته‌ تاریخ از صدر اسلام تا کنون که نمونه‌ای از ایثار و مواسات بوده‌اند نیز می‌تواند اثرات عمیقی بر فرهنگ جامعه ایرانی داشته باشد.

با توجه به آنچه بیان شد، می‌توان گفت که فرهنگ مواسات، به ‌عنوان یک اصل بنیادین در آموزه‌های اسلامی و یکی از مظاهر جامعه دینی، جایگاهی رفیع در ساختار اجتماعی دارد. بررسی جلوه‌های این فرهنگ در ابعاد مختلف جامعه ایران نشان می‌دهد که ارزش‌هایی مانند ایثار، وفاق، همدلی، گذشت و کمک به نیازمندان چه به صورت مالی و یا جانی، به ‌ویژه تحت رهنمودهای مقام معظم رهبری، تا حدی به تحقق اهداف اخلاقی و اجتماعی اسلام کمک کرده و توانسته است دستاوردهای مهمی از قبیل رشد سرمایه اجتماعی، عدالت‌ محوری و تقویت ارزشهای اخلاقی را به ارمغان آورد. چنانکه رزمایش‌های مواسات و همدلی، مانند اقدامات گسترده در دوران کرونا و غیره، به افزایش انسجام اجتماعی و جلب اعتماد عمومی کمک کرد و این حرکت جهادی و خودجوش‌، مردم را به ‌عنوان اعضای یک خانواده بزرگ گرد هم آورد و احساس مسئولیت اجتماعی را در میان اقشار مختلف جامعه تقویت کرد. در واقع، فرهنگ مواسات توانسته است تا حدی بستر اجرای عدالت اجتماعی را فراهم کند و نهادهایی مانند صندوق‌های قرض‌الحسنه، وقف‌های مردمی و اقدامات خیریه، نمونه‌هایی از تحقق این آرمان دینی و انقلابی هستند. همچنین ترویج مفاهیمی همچون ایثار، عدالت و مشارکت عمومی تا حدودی به ارتقای فضائل اخلاقی در جامعه انجامیده و روحیه همکاری و برادری را در جامعه گسترش داده است و جلوه‌های عملی آن را در بسیاری از بحران‌ها و چالش‌های اجتماعی نمایان ساخته است. اگرچه ضعف‌های اقتصادی؛ فرهنگی؛ آموزشی؛ نهادی و مدیریتی و …، مانع از نهادینه‌سازی کامل، گسترش و اثربخشی بیشتر این فرهنگ ارزشمند شد.

حال، آنچه باید مورد توجه قرار گیرد این است که بهره‌گیری مناسب‌ از ظرفیت‌های فرهنگ مواسات در ایران، توجه به برخی راهکارها شامل فرهنگ‌سازی گسترده با تعلیم مفاهیم مواسات از طریق نظام آموزشی، رسانه‌ و برنامه‌های فرهنگی به عنوان پایه‌ای‌ترین گام برای نهادینه‌سازی این ارزش؛ اجرای عدالت اقتصادی با هدف کاهش شکاف طبقاتی و ارائه حمایت‌های اقتصادی عادلانه به منظور مشارکت عمومی گسترده‌؛ تقویت نهادهای مردمی با گسترش فعالیت‌های خیریه، شفافیت و بهبود روشهای مدیریتی این نهادها در جهت جلب و افزایش اعتماد عمومی و مشارکت اجتماعی؛ و نیز تشویق به مشارکت عمومی با استفاده از الگوهای موفق تاریخ اسلام و انقلاب اسلامی برای ترویج همدلی و ایثار که می‌تواند الهام‌بخش باشد، ضروری است. ضمن اینکه مواسات، نه ‌تنها الگویی عملی برای زندگی فردی و اجتماعی در ایران اسلامی است، بلکه پیشنهادی عملی برای امت اسلامی و حتی ملت‌های جهان به ویژه در قبال ملتهای مظلوم فلسطین (غزه) و لبنان است که متأسفانه با بحران‌های اقتصادی، اجتماعی و اخلاقی روبه‌رو ست. این در حالیست که جمهوری اسلامی، با الهام از آموزه‌های دینی و رهنمودهای مقام معظم رهبری توانسته است جلوه‌های برجسته‌ای از این فرهنگ را به نمایش بگذارد، و ادامه این مسیر، بازنگری مستمر، تقویت ساختارهای اجتماعی و اقتصادی، و تعهد بیشتر به ارزش‌های اخلاقی و دینی را می‌طلبد. زیرا در این صورت است که فرهنگ مواسات می‌تواند به الگویی جهانی تبدیل شده که نه‌ تنها مشکلات داخلی کشور را کاهش می‌دهد، بلکه به ‌عنوان مدلی الهام‌بخش برای جهان اسلام و سایر جوامع انسانی عمل خواهد کرد.

این فرهنگ درخشان، تنها در سایه اتحاد و همبستگی ملی و خرد و تعهد جمعی به ارزش‌های اسلامی، به نقطه کمال خود خواهد رسید و می‌تواند تحقق‌بخش آرمان تمدن نوین اسلامی باشد که حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در بیانیه گام دوم انقلاب به‌ عنوان چشم‌انداز نهایی ترسیم کردند، و مصداق جلوه‌های عملی پویش «ایران همدل» در کشورمان که یادآور آموزه‌های دینی و تاریخی ماست و می‌تواند الگویی مناسب برای جهانیان باشد. فرهنگ مواسات و رزمایش کمک‌های مومنانه می‌تواند در شرایط بحران مانند دوران جنگ تحمیلی هشت‌ساله، حوادث طبیعی و شیوع کرونا در قالب کمک‌های مردمی و گروه‌های جهادی به‌منظور حمایت از نیازمندان، در مناسبت‌های مذهبی، وقف، نذر و اقدام‌های خیرانه بسیاری را رقم بزند. به طوری که ‌به کاهش مشکلات، ایجاد روح امید و خودباوری، تقویت سرمایه اجتماعی و ارتقاء روحیه نوع‌دوستی منجر شود.

انتهای پیام/