وفاق به لحاظ نظری در دو مبحث زیر قرار دارد:
-مدل نظری هدف-وسیله
-نظریه پردازی گذار مجتمعی.
1-3- مدل نظری هدف-وسیله (means-end)
پیشتر ذکر شد، وفاق یک وسیله برای دستیابی یا نزدیکی به هدف است. دو مبحث نظری درباره ی رابطه ی هدف و وسیله توسط راسل ای کاف توسعه یافت (Ackoff and Emery, 2017 ) که عبارتند از: «رابطه ی چهارگانه هدف-وسیله» و «نسبیت هدف-وسیله».
1-1-3- رابطه ی چهارگانه هدف-وسیله
بین دو عامل «وسیله» و «هدف»، چهار نوع «رابطه ی منطقی» بود و نبود هست. این رابطه ها، مشخص می کنند که امکان و نوع وفاق بین طرف ها هست یا نیست و اگر هست چگونه است.
1-1-1-3- رابطه ی نوع اول (همکاری، cooperation)- طرف ها دارای «هدف» مشترک اند و بر «وسیله» برای دست یابی به هدف هم توافق دارند. در اینصورت باهم «همکاری» می کنند. برای نمونه، افراد یک سازمان برای سود بیشتر (هدف) توافق دارند و سازمان نوآور را (وسیله) ای برای دستیابی به سود بیشتر می دانند، در نتیجه «همکاری» می کنند. اعضای یک حزب (وسیله) برای تحقق باورهایشان (هدف مشترک) تلاش می کنند (همکاری)، مردم روستا برای تأمین آب روستا (هدف مشترک) چاه (وسیله مشترک) حفر می کنند (همکاری).
مسافران یک هواپیما (وسیله مشترک) برای رسیدن به مقصد (هدف مشترک) برای همزیستی و آرامش سفر، (همکاری) می کنند. وقتی به مقصد رسیدند هر کس وسیله و هدف خود را دنبال می کند و همکاری نخواهد بود.
2-1-1-3- رابطه ی نوع دوم (ائتلاف، coalition)- طرف ها دارای اهداف متفاوت اند، ولی درباره ی «وسیله»ی رسیدن به اهداف «وفاق موقت» دارند. در اینصورت «ائتلاف» می کنند. برای نمونه، حزب کمونیست (با هدف ضدسرمایه داری) با یک حزب ملی گرا (طرفدار سرمایه داری)، برای دفاع از سرزمین چین، در یک جبهه ی واحد ائتلاف می کند (وسیله مشترک). بعد از دفاع از سرزمین هر طرف به دنبال اهداف و وسایل خود می رود و ممکن است دشمنان سازش ناپذیر هم باشند.
3-1-1-3-رابطه ی نوع سوم (رقابت، competition)- طرف ها دارای هدف مشترک اند، ولی بر سر وسیله نمی توانند توافق کنند، در این صورت باهم «رقابت» می کنند. برای نمونه، دو رقیب انتخاباتی، هر یک خواسته های خود (هدف متفاوت) را دارند. برای رسیدن به اهداف خود، در انتخابات (وسیله مشترک) با هم مبارزه (رقابت) می کنند.
4-1-1-3- رابطه ی نوع چهارم (ستیز، conflict)- طرف ها نه «هدف» مشترک دارند و نه بر سر «وسیله» توافق دارند. در اینصورت با هم «ستیز» می کنند. نمونه، یک حزب در یک کشور دارای عقاید و خواسته هایی (هدف متفاوت) است که مغایر قانون اساسی آن کشور است و با انواع مخالفت ها مثلاً اعتصابات (وسیله متفاوت) با نظام حاکم «ستیز» می کند. ممکن است ستیز قهرآمیز یا خشونت پرهیز باشد، ولی هر چه هست، ستیزگر، هدف و وسیله ی متفاوت را برگزیده است. نمونه ی دیگر، در یک جامعه عادت به ویژه خواری است، مردم در تلاش (وسیله) برای معاش (هدف) اند و ویژه خوار در ربایش منابع مردم (وسیله) برای افزایش ثروت (هدف) خود و در «ستیز» با مردم است. ستیز ممکن است پنهان یا آشکار باشد.
این روابط در جدول زیر نشان داده شده است.
وسیله هدف
+ + همکاری
+ – ائتلاف
– + رقابت
– – ستیز
2-1-3- نسبیت هدف-وسیله
این مبحث بر این است که «نه هدف ها مطلق اند و نه وسیله ها». یعنی ممکن است یک وسیله، در یک زمان، مکان یا وضعیت، خود هدف باشد؛ پس از چندی، هدف دیروز، وسیله ای برای هدف فردا شود. یعنی هدف بودن یا وسیله بودن یک ویژگی نسبی است. ممکن است این ویژگی نسبت به زمان، مکان ویا وضعیت تغییر کند یا تحول یابد. برای نمونه، در دبیرستان، دریافت گواهی موفقیت آموزشی و استعداد دانش آموز یک هدف است و آموزش در مدرسه، وسیله است. در مرحله ی بعد، گواهی دبیرستان وسیله ای برای تحصیل دانشگاهی (هدف) است؛ سپس، تحصیل دانشگاهی (وسیله) برای اشتغال (هدف) و هکذا.
نسبیت هدف-وسیله ناشی از تحول پذیری هر دو عامل هدف و وسیله است. برای نمونه، اگر حکومتی مانع تحول خواهی شود و نگذارد که مردم از وضعیت نامطلوب به وضعیت مطلوب گذار کنند، در اینصورت، گذار یک هدف می شود و همه ی مبارزات، تمهیدات و اقدامات برای بلامانع شدن گذار، به مثابه وسیله خواهد بود. ولی اگر گذار به وضعیت مطلوب بلامانع باشد، در اینصورت گذار، یک وسیله برای تحول (هدف) خواهد بود. به عبارت دیگر، هدف یا وسیله بودن «گذار» نسبت به وضعیت-مثلاً تاب و بازتاب های در برابر گذار-، تعیین می شود. (در این باره بیشتر پرداخته خواهد شد.)
• Ackoff, Russell L. and Emery, Fred E., “On Purposeful Systems: An Interdisciplinary Analysis of Individual and Social Behavior as a System of Purposeful Events”, N.Y.:Routledge, 2017.
*دکتر رضا رمضانی خورشیددوست، عضو هیات علمی دانشگاه صنعتی امیرکبیر و انجمن علوم سیستم های ایران
منبع: کانال نویسنده
216216