پس از اسد| چرا ارتش سوریه مقاومت نکرد؟

به گزارش گروه بین‌الملل خبرگزاری تسنیم، سقوط دمشق، پایتخت سوریه، به عنوان یکی از مهم‌ترین تحولات در جنگ داخلی این کشور، ناشی از مجموعه‌ای از عوامل سیاسی، نظامی و اجتماعی است. از آغاز جنگ داخلی در سال 2011، دمشق به عنوان مرکز قدرت بشار اسد به شمار می‌رفت، اما با گذشت زمان و افزایش فشارهای داخلی و خارجی، این وضعیت تغییر کرد.

یکی از دلایل اصلی سقوط دمشق، ضعف نظامی و اقتصادی حکومت سابق سوریه بود. با توجه به سال‌ها جنگ و تخریب زیرساخت‌ها، ارتش سوریه نتوانست به طور مؤثر با گروه‌های مخالف و تروریستی مقابله کند. این ضعف نظامی به افزایش قدرت گروه‌های مخالف و تروریستی مانند جبهه النصره و داعش منجر شد که به تدریج کنترل بخش‌های بیشتری از این کشور را به دست گرفتند.

نارضایتی اجتماعی و اقتصادی نیز از دیگر عوامل مؤثر در سقوط دمشق بود. جنگ داخلی باعث بروز بحران‌های انسانی و اقتصادی شدید در سوریه شد. بیکاری، فقر و کمبود مواد غذایی و دارویی به شدت افزایش یافت و این مسائل باعث نارضایتی عمومی شد. مردم به دلیل شرایط سخت زندگی و سرکوب‌های رژیم، به گروه‌های مخالف پیوستند و این امر به تضعیف حکومت بشار اسد کمک کرد. در واقع، نارضایتی اجتماعی به عنوان یک عامل کلیدی در تضعیف پایه‌های رژیم و افزایش قدرت گروه‌های مخالف عمل کرد.

در روزهای پس از سقوط دمشق و سرنگونی بشار اسد و به قدرت رسیدن گروه‌های جدید در سوریه  خبرگزاری تسنیم میزبان دو تن از کارشناسان حوزه بین‌الملل، «حسن شمشادی»، کارشناس مسائل غرب آسیا و دکتر «یاسر قزوینی» دیگر کارشناس این حوزه بود.

این گفتگوی تفصیلی به بررسی ابعاد تحولات شامات، فعالیت گروه‌های مسلح و تروریست مستقر در ادلب و نقش آنها در سرنگونی نظام سوریه، نقش‌آفرینی ایران در بازه 13 سال نخست بیداری اسلامی تا به امروز و نحوه مشارکت کشورهای منطقه و قدرت‌های بین‌المللی در این رویداد اختصاص یافته است.

در ادامه مشروح این گفتگو و نسخه ویدئویی آن تقدیم حضور مخاطبین خبرگزاری تسنیم خواهد شد.

.

تسنیم: به نظر می رسد برخی انتظار نداشتند که در جریان بحران اخیر سوریه، دمشق و نظام بشار اسد سرنگون شوند. فاصله آغاز حملات گروه‌های مسلح تا زمان سقوط دمشق تنها 11 روز طول کشید و سرعت پیشروی بسیار بالا بود. برخی گفتند حمص به هیچ وجه سقوط نمی‌کند، برخی دیگر معتقد بودند دمشق سقوط نمی‌کند و… به نظر شما زمینه‌های این عدم انتظار و غافلگیری برخی از تحلیلگران چه بود؟ و این اتفاق در نهایت چگونه رقم خورد؟

حسن شمشادی:  شرایط سال 1391 با شرایط 1403 بسیار متفاوت است، در سال 90-91 بحران در سوریه آغاز شد که شرایط این کشور در آن زمان با شرایط حال حاضر کاملا متفاوت بود. شاید سوال درست این باشد که تحلیلگران فکر می‌کردند شرایط الان با شرایط 91 سوریه یکی است، در صورتی که در واقعیت وضعیت بسیار متفاوت بود.

در سال 90-91 که همزمان با بهار عربی بود، درصد زیادی از مردم و ارتش سوریه با نظام سیاسی سوریه و به طور مشخص با شخص بشار اسد همراه بودند. خیلی از همین مردم و ارتش با حزب بعث زاویه داشتند، اما شخص بشار اسد، محبوبیت نسبی بالایی در سوریه داشت. دوم اینکه خود بشار اسد ایستاد و برای مردم سوریه این واقعیت مسجل شد که بشار آنها را رها نمی‌کند.

 از همان روز اول داعش و جبهه النصره‌ای که الان تغییر نام داده و بالغ بر یکصد گروه مسلح تروریست تکفیری دیگر با انواع و اقسام پرچم‌ها، لباس‌ها، فرماندهان، به رغم اهداف مختلف، یک هدف مشترک را دنبال می کردند که سقوط بشار اسد و نظام سیاسی سوریه بود.

با توجه به حجم عظیمی از حملات رسانه‌ای که مردم سوریه با آن مواجه بودند و ریشه‌های نارضایتی که البته از قدیم در سوریه وجود داشت از همان ابتدا درصدی شروع به ریزش از بشار اسد کردند و این درصد، به درصد مخالفان، معارضان و گروه‌های مسلحی که مخالف بشار اسد بودند اضافه می‌شد. در نتیجه این روند به تدریج از میزان طرفداران نظام اسد کاسته شد تا به درجه ای رسید که درصد مخالفین زیاد شد اما همین درصد مخالفینی که بخش از آنها در بدنه مردم هم حاضر بودند، وقتی گروه‌های مسلح مثل جیش المجاهدین، احرار الشام، جبهه النصره، کتائب داوود و … شکل گرفتند و تصاویر جنایت‌هایشان منتشر شد به تدریج از میزان هوادارانشان کاسته می شد و یا به قشر خاکستری ملحق می‌شدند یا اینکه بار دیگر حامی بشار اسد می‌شدند.

اتفاقی که در 1403 رخ داد ،در 10 روز نبود، بلکه در طول چند سال به وقوع پیوست؛ از دورانی که روند پاکسازی گروه‌های مسلح شروع شد که چند سالی به طول انجامید تا به تدریج این تروریست ها و گروه های مسلح تا ادلب به عقب رانده شوند، در نتیجه این روند تروریست‌ها عملاً از 13 استان جمع شدند و دریک استان تجمیع شدند. علاوه بر این معارضین کرد نیز تحت اشراف آمریکایی ها در  3 استان حسکه، دیرالزور و قامشلی مستقر شدند.

 این روند بدین معناست که بشار اسد و ارتش سوریه در ده استان قدرت مطلق بودند، در سه استان کردها و آمریکایی‌ها حاضر بودند و در استان ادلب هم جبهه النصره بود و تمام این گروه‌های تروریستی در آنجا پناه گرفته بودند. بعضی فرار کرده بودند، بعضی در قالب مصالحه وطنی یا آشتی ملی سوار اتوبوس‌های سبز شدند و از استان‌های مختلف با سلاح‌های سبک خارج شدند و در ادلب مستقر شدند. ترکیه‌ای که از اول بحران تمام این گروه‌ها را حمایت و پشتیبانی می‌کرد، حال تمرکز اصلی خود را روی ادلب گذاشته بود. آنکارا در این برهه همه گونه پشتیبانی از ادلب و این نیروها انجام داد.

 در سال 1396  حلب آزاد شد و سپس در سال 98 که حاج قاسم سلیمانی پایان داعش را در بوکمال، دیرالزور و المیادین اعلام کرد و نامه اش را به مقام معظم رهبری نوشت. عملیاتی را برای حمله و بازپس گرفتن ادلب و پاکسازی تروریست‌هادر این منطقه طراحی کرد. این طراحی از جانب خود حاج قاسم و نیروها شکل گرفت اما هیچگاه اجرایی نشد. چرا؟ چون اولا خود ارتش و دولت سوریه با اینکه در ظاهر موافق این عملیات بودند اما در مقام عمل پای کار  نیامدند.

دوم این که هم پیمانان ایران برای دفاع از دولت سوریه پای کار نیامدند که به طور مشخص نقش روس‌ها جدی است. سوم نقشی بود که ترک‌ها داشتند. آنها در پشت پرده مذاکراتی که با روس‌ها داشتند، زمینه نشست‌های سلسله‌وار آستانه را پی‌ریزی کردند. ترکیه در همین راستا تعهداتی را متقبل شد تا گروه‌هایی که در ادلب هستند هیچ تحرکی نکنند و حمله‌ای نداشته باشند و از این اصول خارج نشوند تا بدین شکل تروریست‌های جبهة النصره، تحریر الشام کنونی و گروه‌های دیگر در ادلب باقی بمانند.

.

تسنیم: وقتی که اسم این گروه‌ها در گذشته برده می‌شد، گروه‌های تروریست بیانگر تصویر سیاهی در ذهن‌ها بود. اما به نظر می رسد گروه‌های مزبور یک سری تغییر مواضعی داشتند که حتی این تغییر مواضع را مردم سوریه هم احساس کردند و امیدی به این تغییرات بستند؛ مثلا نسبت به حرم اهل بیت، شیعیان و اقلیت هایی که در سوریه مستقر هستند. می‌خواهیم اولاً یک بازخوانی داشته باشیم که واقعاً ما الان در سوریه با چند گروه مواجه هستیم و اینکه گروه های مزبور چه تغییراتی کرده اند؟

یاسر قزوینی: تعداد این گروه‌ها خیلی سیال است، چون این گروه ها دائم در حال تغییر نام هستند. در دوره قبل شاید هفته‌ای نبود که دو سه گروه با هم  ائتلاف کنند یا گروهی از هم منشق شوند. برای همین اینکه تعدادشان چقدر بوده موضوعیتی ندارد، بلکه به نظر می‌رسد باید طیفی نگاه کرد؛ یعنی آنقدر که تنوع زیاد است، کار از شماره می‌گذرد. با توجه به این پیوندهای مختلفی که از هم می‌گسلند و به هم  می‌پیوندند به نظر می‌رسد بهترین راه این است که نگاهی مبتنی بر طیف‌بندی این گروه‌ها داشته باشیم.

در خود ارتش آزاد هم بالاخره گروه‌های متعددی حاضر هستند، بعد گروه‌هایی که به ادلب آمدند و گروه‌هایی که به ارتش آزاد پیوستند،  جدایی‌ها و افتراقات صرفا ایدئولوژیک نیست، بلکه گاهی اختلافات شخصی، اختلافات راهبردی، اختلافات خاستگاه‌ها، خاستگاه‌های جغرافیایی و… وجود دارد. اگر بخواهیم طیف بندی کنیم باید به این برسیم که بر مبنای چه منطقی طیف بندی کنیم.

 آنچه امروز در صحنه میدان با آن مواجه هستیم این است که گروه‌های الجیش الوطنی یا در واقع ارتش آزاد سابق  در یک سر طیف  این نمودار قرار دارند که نگاه‌های نسبتاً نزدیک به دموکراتیک سکولار از خودشان به نمایش می‌گذارند.

در سمت دیگر این طیف نیز داعش است که بالاخره امروز در سوریه حضور دارد که  معطوف به میدان، حوادث، شرایطی که در این چند سال با آن روبرو بودند، تصویر متفاوتی از خودشان بروز دادند. ولی نمونه بارز این طیف خود ابومحمد الجولانی است؛ من می‌گویم الجولانی چون که این گروه‌ها به شدت قائم به شخص هستند. الجولانی به عنوان مهم‌ترین فرد است، نمی‌توانم بگویم بازیگر اصلی، ولی مهمترین چهره‌ای است که الان با آن سروکار داریم و دیده می‌شود.

 در سال 2011 الجولانی به عنوان نماینده ابوبکر بغدادی برای ارزیابی موقعیت و شرایط به سوریه آمد اما بغدادی بعد از مدتی دریافت که الجولانی برای خودش جولان می‌دهد و به حرف او گوش نمی‌دهد و بعد نیز انشقاق اول صورت گرفت و ابوبکر بغدادی جبهه النصره را منحل اعلام کرد و گفت: دولت اسلامی عراق و شام شکل گرفت، همان چیزی که ما به آن داعش می‌گوییم. در نتیجه جدل بزرگی شکل گرفت و جبهه النصره  به شاخه سوری القاعده مبدل شد.

مرحله بعد با استقرار آنها در ادلب و تشکیل تحریرالشام بود و در فرایندی الجولانی که در فتح الشام چهره‌اش را ندیده بودیم، در تحریرالشام پرده از چهره اش برداشت.

تسنیم: یعنی ظاهر، صحبت و گفتار عوض شده است. اصلی‌ترین ایدئولوژی‌هایی که در این میان عوض شده چیست؟

یاسر قزوینی: می‌شود گفت از آن نگاه جهاد اینترناسیونالیستی و جهانی گذار کردند به یک گونه جهاد محلی-ملی.

تسنیم: به عبارتی جبهه النصره می‌خواهد حاکم سوریه شود و  برای حکومت یک سری از ملاحظاتش را کنار گذاشته است؟

یاسر قزوینی: این در نیت است. در نزدیک ترین تحلیل همین است. نمی توانم بگویم 100 درصد ولی نزدیکترین تحلیل این است که بالاخره این گروه قائم به شخص است. در نگاه‌های جریانهای سلفی همچون خود داعش چیزی به اسم کاریزما نداریم، داعش ضد کاریزماست. ضد سلبریتی است، یعنی هرگونه سلبریتی و کاریزما را تخریب می کند، چون در داعش خود دولت مهمترین رکن است. دولت خلافت و خلافت شیخین را می‌خواهند ارائه کنند. در آن دوره از تاریخ اسلامی می‌بینیم که شیخین یعنی خلیفه اول و دوم اصلا رهبران کاریزماتیک نبودند. با این حال مهمترین ویژگی که گروهک تحریر الشام دارد آن این است که همه سرنخ‌ها به یک نفر برمی‌گردد: ابو محمد الجولانی که چهره‌ای کاریزماتیک است.

.

 تسنیم: چنین گروه‌هایی چگونه توانستند ورق را از سال 1398 برگردانند؟ چگونه توانستند همراهی و محبوبیت بشار اسد و ارتش را از بین ببرند؟ 

حسن شمشادی:  در بخش قبلی گفتم 1398 داعش تمام شد. همه نگاه ها بر روی ادلب متمرکز شد تا این‌ها را پاکسازی کنند و نشد و نگذاشتند و اینگونه ماند. از 1398 تا 1403 فعالیت‌های مختلفی انجام دادند-شکی وجود ندارد که همه این گروه‌ها دست پرورده قدرت‌های خارج از منطقه با پول قدرت‌ها یا کشورهای داخل منطقه هستند- مثلا داعش یک کارکرد خاص داشت، یکی از کارکردهایش این بود که چهره اسلام را در دنیا خراب کند که کرد؛ کارکردهای امنیتی، سیاسی، ژئوپلیتیک به جای خودش، این کارکردها را بروز کردند و بررسی کردند.

 جبهة النصره و الجولانی، حلقه حواریون صف نخست و فرماندهان اصلی خود را ری-برند (تغییر نام و نشان) کردند، یعنی آمدند عملا از صفر این گروه را کوبیدند و بالا آورند. دو مصاحبه از الجولانی را شاهد بوده‌اید، یکی با سی‌ان‌ان و دیگری مصاحبه ای از وی در سال‌های گذشته که اظهارات و مواضعش به طور کامل متفاوت است.

این گروه‌ها همان‌هایی هستند که به هرجا می‌رسیدند اول سر می‌بریدند، اما اکنون ری-برند شدند در دیدگاه، بیان، کلام، نگاه و بیانیه دادن و… برای نمونه وقتی به دمشق می‌رسد بیانیه می‌دهد می‌گوید به ادارات دولتی و حکومتی و … حمله نکنید، امنیت مردم را تضمین کنید؛ بعد یک جایی صحبتی از او می آید که اقلیت‌های سوریه در امان هستند همه آنها محترم هستند؛ تا پیش از این چه زمانی از این حرف‌ها داشتند؟

این گروه ها در گذشته اینگونه می‌گفتند یا با من هستی یا دشمن من به شمار می آیی. غیر از این نبود. هیچ حالت سومی وجود نداشت که من دوست تو نیستم، دشمن تو هم نیستم. من یک اقلیتی هستم که می‌خواهم زندگی کنم.  می‌گفتند که یا بیعت می‌کنید یا دشمن من هستید.

به سوال شما برگردیم، این فقط گروه‌های مختلف نبودند که این زمینه را در سوریه ایجاد کردند. خود دولت سوریه، بشار اسد، ارتش سوریه و وزارتخانه اش در رقم زدن این وضعیت سهم داشتند.

تسنیم: یعنی کارآمدی نظام اداری بوده است؟ منظور شما نظام اداری و حکمرانی و کارآمدی آن است؟

حسن شمشادی:  هیچ شکی وجود ندارد که حتی قبل از بحران سوریه ما شاهد فساد اداری گسترده در حاکمیت سوریه، حزب بعث، ادارات، وزارتخانه‌ها و ارتش و … هستیم. شکی وجود ندارد که یکی از علت‌های ناآرامی‌ها، شلوغی‌ها، اعتراض‌ها و بعد درگیری‌هایی که در ابتدا در سوریه شکل گرفت همین عوامل بود. یعنی جان مردم از رشوه، فساد، رانت، اختلاس به لب آمده بود. در روند خصوصی سازی؛ شرکت ها را به چند تا از اقوامشان دادند و به فرد دیگری چیزی نرسید. اینها همه مصداق دارد و هرجا می رفتید باید رشوه می‌دادید وگرنه کار راه نمی‌افتاد، از پلیس راهنمایی تا دستگاه‌های امنیتی متعددی که هر دفعه به سراغ تو می‌آمدند، باید رشوه می‌دادید. اینها همه بود.

حالا جنگ و درگیری شد. اتباع از کشورهای خارجی آمدند. گروه های مسلح مختلف شکل گرفت، دست به اسلحه شدند، سر بریدند، مثله کردند، اینها همه باعث شد که این قصه‌ها فراموش شود.  وقتی که امنیت از سال 96 به نوعی در حلب و بعد در سال 98 در استان های مختلف سوریه بیشتر شد و پاگیرتر و مستدام‌تر شد، مردم انتظاراتی داشتند. می‌گفتند تا قبل از این جنگ و درگیری بود، آقای بشار اسد ده‌ها بار گفتید: «صدای مردم را شنیدم ما با فساد مبارزه می‌کنیم». چرا نکردید؟

 یک علت اصلی فساد ساختاری بود که در کل این بدنه وجود داشت. بخش دیگر مشکلات عدیده‌ای که دولت سوریه داشت، خود جنگ بود. ارتش سوریه در عمل از بین رفته بود، تجهیزاتش از بین رفته بود و اقتصاد این کشور متلاشی شده بود. تحریم های سزار و قیصر آمریکا را علیه آن اعمال کردند. بازسازی اصلا وجود نداشت، برق وجود نداشت، همه مشکلات بود و در کنارش فساد هم ادامه داشت و این‌ها همه فشار می‌آورد و متراکم می‌شد.

 شما در پایتخت سوریه در هر منطقه تنها دو ساعت برق داشتید. می‌گفتید چقدر صبر کنم تا نیروگاه بسازید؟ بیرون می‌آمدید فساد اداری بود، چند ساعت در صف نونوایی می ایستادید، در صف بنزین می ایستادید، اینها همه فشار آورد.

تسنیم: یعنی این عوامل باعث شد که ذره ذره یخ محبوبیت هم آب شود؟

حسن شمشادی:  شک نکنید اینها تاثیر دارد.مگر چقدر می توانید گرسنگی خودت، زن و بچه‌ هایت که رفتید یک بسته نان بعد چند ساعت خریدید را تحمل کنید؟ طبیعی است که محبوبیت را از دست می دهی.  این همان مقوله مهم سرمایه اجتماعی است که نمی‌شود نادیده گرفت. یعنی همه چیز فقط تحریرالشام، داعش، ترکیه، روسیه و صهیونیست‌ها و اینها نیستند. این معنی‌اش این نیست که این عوامل دخیل نبودند، آنها هم نقش داشتند ولی همه آنها از این بستر داخلی سوء استفاده می‌کنند، یعنی کاری می‌کنند وقتی که تحریرالشام به سمت حلب راه می افتد کسی جلوی آن را نمی‌گیرد. وقتی از حلب راه می‌افتد به سمت حمص و بعد دمشق کسی جلویش را نگیرد و هرجا هم که رسیدند برایشان هلهله و شادی و پایکوبی کنند.

در سال‌هایی که عراق بودم گفتم آمریکا عراق را اشغال نکرد، آمریکا عراق را فتح نکرد، مردم عراق، عراق را تقدیم کردند. چرا؟ چون نارضایتی عمومی بود. غیر از یک درصد خاص در حزب بعث میلیون‌ها نفر جانشان به لبشان رسیده بود. در سوریه باید این اصلاحات شکل می‌گرفت.

من دو برهه تاریخی را با شما مقایسه می‌کنم. در دمشق تیر و مرداد 91 ما در محاصره کامل ده‌ها گروه تروریستی بودیم. دمشق به هزار و یک دلیل سقوط نکرد؛ دلائل عدم سقوط دمشق در آن سالها فقط ایران نبود، مردم بودند، دفاع وطنی و ارتش و دولت سوریه هم بود. می‌خواستند که سقوط نکند؛ همه این عوامل با هم نه فقط ایران. اما همان سال به ساختمان وزارت دفاع سوریه در میدان الامویون، در مرکز دمشق و در نزدیکی خانه بشار الاسد و رادیو تلویزیون ملی سوریه حمله کردند، بسیاری هم کشته شدند، اما مقاومت کردند. در نهایت همه گروه‌های تروریستی حاضر در عملیات نابود شدند؛ اما ساختمان را دوباره نجات دادند.

تسنیم: اگر اجازه بدهید از این به بعد می‌خواهیم به نقش آفرینی ایران اشاره کنیم. ما برخوردمان در همان ابتدا یعنی همان سال‌های دهه 90 با این گروه‌های تروریستی چه بود؟ آنها را چگونه می‌دیدیم؟  تحلیلمان چه بود؟ چه واکنشی داشتیم و به نظرتان امروز ما چه قرائتی از آنها داریم؟ یعنی یک تئوریسین در ایران باید چه نگاهی نسبت به این گروه ها داشته باشد؟

یاسر قزوینی: به نظر می‌رسد نبرد در میدان باعث می‌شد که ما نتوانیم این گروه‌ها را به تفصیل بررسی کنیم. نگاهی وجود دارد که همچنان می‌گوید سگ زرد برادر شغال است. این یک نگاه و تئوری است. ولی آسیب‌های خودش را دارد. شما یک چیزی را درنظر نمی‌گیرید این است که داعش به قدری از نیروهای این گروه ها را کشت که پدر این گروه‌های مسلح را درآورد.

تسنیم: در واقع معتقد هستید اگر جبهة النصره و داعش رابه عنوان دو گروه مشابه در نظر بگیریم و قائل به تمایز و اختلافات بین‌شان نباشیم و آن را درک نکنیم، منافع ملی از دست میرود؟