واکاوی و بازنمایی رایانه‌ای کهن‌ترین رساله فارسی دربارۀ شطرنج توسط پژوهشگران دانشگاه تهران

به گزارش گروه دانشگاه خبرگزاری دانشجو، به نقل از روابط عمومی دانشگاه تهران (http://ut.ac.ir/)، در این پژوهش که در قالب پایان‌نامه کارشناسی ارشد راحله یوسف‌زاده در گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی در دانشکده الهیات و معارف اسلامی (https://ftis.ut.ac.ir/) دانشگاه تهران و با راهنمایی دکتر حسن امینی (https://profile.ut.ac.ir/~hasanamini) انجام شده است، کهن‌ترین رسالۀ شناخته شده به زبان فارسی دربارۀ شطرنج مورد مطالعه قرار گرفته است.

امینی، درباره اهمیت این پژوهش، گفت: «این اثر، دست‌نویسی کهن و منحصر به‌فرد به شمار می‌آید که قدمت آن را می‌توان تا هزار سال تخمین زد و از ویژگی‌هایی برخوردار است که اهمیت پژوهش در مورد آن را برجسته می‌کند. از جمله خصوصیات زبانی اثر مورد مطالعه، این است که اصطلاحات زیادی را در شطرنج به کار گرفته است. برخی از این اصطلاحات همچنان امروزه در شطرنج به کار می‌روند، برخی دستخوش تحول شده‌اند، و برخی از میان رفته‌اند. از جمله اصطلاحاتی که دیگر به کار نمی‌روند، می‌توان به «پیشباز» به معنای کسی که ابتدا بازی را آغاز می‌کند، «شاه خواستن» به معنای کیش دادن و «دست قائم شدن» به معنای پات شدن اشاره کرد».

استاد راهنمای این پژوهش، افزود: «از لحاظ محتوایی، این پژوهش به حوزۀ مطالعاتی تاریخ تمدن و تاریخ ورزش مرتبط می‌شود که با معرفی ریشه‌های فرهنگی کهن شطرنج در تاریخ ایران، می‌تواند در تقویت هویت ملی و افزایش سرمایۀ فرهنگی شطرنج‌بازان ایرانی نقش مؤثری ایفا کند».

عضو هیأت علمی گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، گفت: «بخش اصلی این اثر، به مسائل و موقعیت‌های خاص و مهم در بازی شطرنج اختصاص دارد که به آنها «منصوبه» گفته می‌شود. منصوبه‌ها موقعیت‌هایی خاص در بازی شطرنج هستند که مهره‌های دو شطرنج‌باز در شرایط ویژه‌ای قرار دارند و شطرنج‌بازی که نوبت اوست، باید بهترین حرکت را انتخاب کند تا در چند حرکت بعدی به پیروزی قطعی دست یابد. در این اثر بیش از ۱۹۰ مسئله از این نوع مطرح شده است و بهترین حرکت‌ها و راه حل‌ها نیز برای این مسائل معرفی شده‌اند. این راه حل‌ها گاهی توسط اساتید برجسته و بنام آن دوران مطرح شده‌اند که نام برخی از آنها نیز در این رساله ذکر شده است. این مسائل که در تاریخ شطرنج از اهمیت زیادی برخوردار بودند، بهترین راه آموزش و بهترین راهبرد برای انتقال مهارت‌ها به شطرنج‌بازان در نظر گرفته می‌شدند. حتی امروزه نیز از این شیوه آموزشی همراه با نرم‌افزارهایِ آموزشیِ شطرنج برای آموزش و بالا بردن مهارت شطرنج‌بازان استفاده می‌شود».

امینی درباره فرایند انجام این پژوهش، گفت: «از نظر روش‌شناختی، برای تصحیح این نسخه رویکرد ویژه‌ای انتخاب شد، چرا که تصحیح نسخه‌های منحصر به فرد یا به اصطلاح تک نسخه فرآیندی دشوار و چالش برانگیز است؛ زیرا مصحح نمی‌تواند از روش‌های مقایسه‌ای با نسخ دیگر، برای تشخیص یا تصحیح کلمات مبهم بهره ببرد، بنابراین ناچار است به محتوای اثر تکیه کند. از همین رو در این کار علاوه بر روش‌های کلاسیک تصحیح متون، از ابزار‌های دیجیتال نیز برای تحلیل و بازنمایی متن استفاده شده است. با استفاده از این ابزار‌ها در مرحله اول، هر راه حل با استفاده از تحلیل رایانه‌ای راستی‌آزمایی شده است. در مرحله بعد، زبان کهن نسخه به زبان تخصصی شطرنج امروزی تبدیل شده و با استفاده از بازنمایی رایانه‌ای، امکان خوانش ساده‌تر مسائل و درک بهتر آنها برای عموم خوانندگان فراهم شده است».

به گفته امینی، دستاورد این پژوهش به صورت کتابی در دست چاپ است.

نمونه‌ای از عکس نسخه خطی و بازنمایی دیجیتال آن در ادامه آورده شده است که در آن یکی از مسائل شطرنج موجود در نسخه بررسی شده است.