“نظام ارزی ایران”-1|بازیگران بازار ارز ایران چه کسانی هستند؟

گروه اقتصادی خبرگزاری تسنیم؛ پرونده “باجِ باجه”؛ بخش 187 __ رضا احسانی؛ پژوهشگر اقتصادی، در یادداشتی اختصاصی برای تسنیم نوشت:

بازار آزاد ارز در ایران یکی از چالش‌برانگیزترین ابعاد اقتصادی کشور به شمار می‌رود. این بازار به دلیل وابستگی بالای اقتصاد ایران به درآمدهای نفتی، محدودیت‌های ارزی، و حضور گسترده عوامل غیررسمی، ساختار منحصر به فردی دارد که آن را از بازارهای ارز در کشورهای توسعه‌یافته متمایز می‌کند. در این یادداشت، مختصر اما با جزئیات، ساختار بازار ارز آزاد در ایران مورد بررسی قرار گرفته است.

بیشتر بخوانید

بخش اول؛ تحلیل طرف عرضه در بازار آزاد ارز ایران

طرف عرضه ارز در بازار ایران ترکیبی از منابع رسمی، غیررسمی، و شخصی است که هرکدام نقشی متفاوت در تعیین نرخ و نوسانات بازار دارند. به بازیگران بزرگ طرف عرضه توجه بفرمایید:

الف) صادرات نفت و فرآورده‌های نفتی

بخش عمده‌ای از ارز عرضه‌شده در ایران از طریق صادرات نفت و مشتقات آن تأمین می‌شود. علیرغم وجود تحریم‌های گسترده و کاهش درآمدهای نفتی، این بخش همچنان یکی از اصلی‌ترین منابع ورود ارز به کشور است. درآمدهای ارزی ناشی از نفت معمولاً بصورت متمرکز در اختیار دولت و بانک مرکزی قرار می‌گیرد و به شکل مدیریت‌شده وارد بازار آزاد می‌شود. این تمرکز باعث می‌شود که سیاست‌های دولت تأثیر قابل‌توجهی بر عرضه ارز داشته باشد. تحریم‌ها و محدودیت‌های بین‌المللی دسترسی به این منابع را با چالش‌های متعددی روبه‌رو کرده است.

ب) صادرات غیرنفتی

در دهه‌های اخیر، تلاش‌های زیادی برای کاهش وابستگی اقتصاد ایران به نفت صورت گرفته است. صادرات محصولات پتروشیمی، فولاد، مس، و کشاورزی به‌عنوان منابع مکمل ارز نقش مهمی در بازار دارند. بااین‌حال، برخی از شرکت‌های صادرکننده، به‌ویژه در بخش مواد معدنی و پتروشیمی، به دلیل دسترسی به نرخ‌های ترجیحی یا انگیزه‌های سفته‌بازانه، ارز خود را به‌موقع وارد بازار نمی‌کنند یا آن را در سامانه‌های غیررسمی عرضه می‌کنند. این رفتار به افزایش نوسانات نرخ ارز کمک می‌کند. علاوه بر این، پیچیدگی‌های قوانین تجاری و تغییرات مکرر در سیاست‌های ارزی، فعالیت صادرکنندگان را دشوار کرده است.

ج) ارز خانگی

بخش قابل‌توجهی از ارز خارجی در اختیار مردم عادی است که برای حفظ ارزش دارایی‌هایشان یا با انگیزه سفته‌بازی یا موارد دیگر، ارز را در منازل خود ذخیره می‌کنند. این پدیده بخش مهمی از عرضه بالقوه بازار را تشکیل می‌دهد. در مواقع افزایش نرخ ارز، این ذخایر به بازار تزریق می‌شود و نقش قابل‌توجهی در کنترل یا تشدید نوسانات دارد. این رفتار نشان‌دهنده تأثیر روانی «انتظارات» و بی‌اعتمادی عمومی درباره ساختار اقتصادی کشور است. مدیریت این ذخایر چالشی جدی برای سیاست‌گذاران محسوب می‌شود.

د) سرمایه‌گذاری خارجی و حواله‌های مالی

یکی دیگر از منابع تأمین ارز در بازار ایران، سرمایه‌گذاری خارجی و حواله‌های ارسالی ایرانیان مقیم خارج است. بااین‌حال، به دلیل تحریم‌ها و محدودیت‌های بانکی، انتقال این منابع به داخل کشور با دشواری‌های زیادی همراه است. سرمایه‌گذاران خارجی نیز به دلیل نااطمینانی‌های سیاسی و اقتصادی تمایل کمتری به فعالیت در ایران نشان می‌دهند. تقویت اعتماد به فضای سرمایه‌گذاری می‌تواند این منبع را به شکل پایدارتری به بازار ارز متصل کند.

بخش دوم؛ تحلیل طرف تقاضا در بازار آزاد ارز ایران

تقاضا برای ارز در ایران از طیف گسترده‌ای از نیازها و انگیزه‌ها ناشی می‌شود که می‌توان آنها را در چند دسته اصلی تقسیم‌بندی کرد:

الف) واردات کالا و خدمات

نیاز به ارز برای واردات کالاهای اساسی، مواد اولیه، و تجهیزات صنعتی بخش قابل‌توجهی از تقاضا در بازار را تشکیل می‌دهد. ازآنجاکه بسیاری از صنایع ایران به واردات وابسته‌اند، هرگونه تغییر در نرخ ارز تأثیر مستقیمی بر قیمت تمام‌شده کالاها و خدمات دارد. علاوه بر این، نوسانات نرخ ارز می‌تواند هزینه‌های وارداتی را به شکل غیرقابل پیش‌بینی‌ای افزایش دهد و تولیدکنندگان را در شرایط نامطلوب قرار دهد.

ب) مصارف شخصی

سفرهای خارجی، پرداخت‌های دانشجویی، و هزینه‌های درمانی در خارج از کشور از دیگر عوامل تقاضای ارز است. این بخش، هرچند نسبتاً کوچک‌تر از تقاضای صنعتی است، اما در مواقع نوسان شدید نرخ ارز می‌تواند تأثیر روانی قابل‌توجهی بر بازار بگذارد. رشد تقاضا در این بخش گاه ناشی از احساس فوریت برای جلوگیری از کاهش ارزش ریال است، که خود به تشدید تقاضای سفته‌بازانه کمک می‌کند.

ج) سفته‌بازی و سرمایه‌گذاری

یکی از ویژگی‌های بازار آزاد ارز ایران، نقش پررنگ سفته‌بازان است. این گروه با خرید و فروش ارز به قصد کسب سود از نوسانات، خود به عاملی برای افزایش بی‌ثباتی تبدیل می‌شوند. در غیاب ابزارهای مالی مناسب و شفافیت کافی، سفته‌بازی یکی از انگیزه‌های اصلی ورود به این بازار است. این فعالیت‌ها نه‌تنها نظم بازار را مختل می‌کنند، بلکه منجر به افزایش هزینه‌های مدیریت بازار توسط دولت نیز می‌شوند.

د) فرار سرمایه

یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های بازار آزاد ارز در ایران، تقاضای ناشی از خروج سرمایه از کشور است. عواملی نظیر عدم اطمینان به آینده اقتصادی، ضعف نظام بانکی، و محدودیت‌های سرمایه‌گذاری داخلی باعث می‌شود که شرکت‌ها و افراد به انتقال دارایی‌های خود به خارج از کشور تمایل پیدا کنند. این پدیده که اغلب با استفاده از روش‌های غیررسمی صورت می‌گیرد، اثرات زیان‌باری بر تراز ارزی کشور دارد.

بخش سوم؛ عوامل تأثیرگذار و چالش‌های ساختاری در بازار آزاد ارز

الف) قاچاق و فعالیت‌های غیرقانونی

حجم قابل‌توجهی از ارز خارجی از طریق قاچاق کالا و فعالیت‌های غیرقانونی یا غیررسمی و زیرزمینی وارد یا خارج می‌شود. این پدیده به‌شدت نظم بازار را مختل کرده و تلاش‌های دولت برای مدیریت عرضه و تقاضا را تضعیف می‌کند. به‌عنوان‌مثال، قاچاق سوخت که ارز حاصل از آن وارد بازار غیررسمی می‌شود، سهم قابل‌توجهی از منابع ارزی کشور را هدر می‌دهد.

ب) انحصار صنایع بزرگ

صنایع بزرگی مانند پتروشیمی، فولاد، و معادن که از صادرکنندگان اصلی ارز هستند، عملاً انحصار عرضه را در دست دارند. این انحصار گاهی به تأخیر در عرضه ارز به بازار یا احتکار آن برای افزایش نرخ منجر می‌شود. نظارت ناکافی بر عملکرد این صنایع و عدم شفافیت در بازگشت ارز حاصل از صادرات، چالش‌های اساسی در مدیریت بازار ارز ایجاد کرده است.

ج) نقش دولت

دولت و بانک مرکزی از بازیگران اصلی در بازار آزاد ارز هستند. تخصیص ارز ترجیحی، مداخلات مستقیم در تعیین نرخ، و سیاست‌های ناگهانی همگی تأثیرات گسترده‌ای بر نوسانات بازار دارند. حضور گسترده دولت، به‌رغم اهداف کنترلی، گاه به افزایش بی‌اعتمادی و کاهش شفافیت منجر می‌شود. برای مثال، سیاست‌های متعدد در زمینه نرخ‌گذاری و ایجاد سامانه‌های مختلف مبادله ارزی، موجب سردرگمی فعالان اقتصادی شده است. همچنین حضور دولت در این بازار و حتی ایجاد اختلال قیمت با هدف سود بردن دولت (مانند فروش ارز با نرخ‌های بالاتر برای جبرالن کسری بودجه) ازجمله چالش‌های این بازار است.

د) ضعف نظارتی و شفافیت پایین

بازار ارز ایران از نبود زیرساخت‌های نظارتی کافی رنج می‌برد. این امر باعث شده تا زمینه برای سوءاستفاده، سفته‌بازی، و فساد مالی فراهم شود. بهبود نظارت و ایجاد شفافیت از طریق استفاده از فناوری‌های پیشرفته و تقویت نظام گزارش‌دهی می‌تواند به ثبات بیشتر بازار کمک کند.

بخش چهارم؛ مقایسه بازار آزاد ارز ایران با بازارهای پیشرفته

بازار آزاد ارز در ایران از نظر ساختار، شفافیت، و عملکرد تفاوت‌های اساسی با بازارهای پیشرفته در اروپا و آمریکا دارد:

شفافیت و رقابت: در کشورهای پیشرفته، بازار ارز به‌صورت شفاف و رقابتی عمل می‌کند، درحالی‌که بازار ایران به‌شدت تحت تأثیر عوامل غیررسمی و سیاست‌های دولتی است.

نقش عوامل غیررسمی: در ایران، قاچاق، سفته‌بازی، و نقش پررنگ صنایع بزرگ باعث ایجاد نوسانات شدید در بازار می‌شود. این عوامل در بازارهای توسعه‌یافته به‌ندرت وجود دارند یا به‌دلیل نظارت قوی به حداقل رسیده‌اند.

نوسانات قیمت:  در کشورهای پیشرفته، نوسانات نرخ ارز عمدتاً ناشی از تغییرات کلان اقتصادی است، اما در ایران، نوسانات بیشتر به انتظارات تورمی و شوک‌های سیاستی وابسته است.

زیرساخت‌های مالی:  بازارهای پیشرفته از زیرساخت‌های پیشرفته مالی و ابزارهای پوشش ریسک استفاده می‌کنند، درحالی‌که این ابزارها در ایران به‌درستی توسعه نیافته‌اند.

جمع‌بندی

بازار آزاد ارز در ایران ترکیبی پیچیده از عوامل رسمی و غیررسمی، شفاف و غیرشفاف، و انگیزه‌های اقتصادی و سفته‌بازانه است. این بازار به دلیل ساختار غیررقابتی و حضور گسترده عوامل مداخله‌گر، تفاوت‌های بنیادی با بازارهای مشابه در کشورهای پیشرفته دارد. سیاست‌گذاران باید با ایجاد شفافیت، تقویت زیرساخت‌های مالی، و نظارت مؤثر، زمینه را برای تبدیل این بازار به نهادی کارآمد و پایدار فراهم کنند. بهبود شرایط نیازمند اصلاحات ساختاری عمیق و استفاده از تجربه کشورهای پیشرفته و بهبود شرایط کسب‌و‌کار و تولید داخلی است.

در یادداشت‌های بعدی، درباره «نظام ارزی ایران» بیشتر خواهیم نوشت.

انتهای پیام/