به گزارش خبرنگار سیاست خارجی ایرنا، «محمد شیاع السودانی» نخست وزیر عراق صبح روز چهارشنبه ۱۹ دی‌ماه وارد فرودگاه مهرآباد شد و مورد استقبال عبدالناصر همتی وزیر امور اقتصادی و دارایی قرار گرفت. دیدار با رئیس‌جمهور ایران، امضای قراردادهای دوجانبه، برگزاری نشست خبری، دیدار با رهبر معظم انقلاب و زیارت هشتمین امام شیعیان مهمترین برنامه‌های نخست‌وزیر عراق بود. پیش از آغاز این سفر گمانه‌زنی‌های مختلفی از اهداف سیاسی تا اقتصادی آن در رسانه‌ها مطرح بود، پایان آن اما آنچه روشن به نظر می‌رسد این است که روابط تهران-بغداد متاثر از ریشه‌های سیاسی و تاریخی، بنیادی‌تر از آن است که دخالت‌های خارجی و برخی کاستی‌ها بتواند آن را متزلزل سازد با این همه شرط عقل احتیاط و هوشیاری بیشتر در همه جنبه‌های آن است.
دیدگاه ایران نسبت به همسایه غربی
زیستن در میانه انواع تحریم به مثابه جنگ اقتصادی و جنگ تحمیلی هشت ساله، امنیت را به اولویت نخست سیاست‌ها و اقدامات جمهوری اسلامی ایران تبدیل کرده اما تهران این امنیت را محدود در مرزهای خود نمی‌خواهد بلکه معتقد است امنیت منطقه، امنیت تک‌تک کشورهای آن را در پی دارد و این امنیت نه از طریق کشورهای فرامنطقه‌ای بلکه با همراهی کشورهای منطقه باید تامین شود. از این رو برای تهران امنیت بغداد، ریاض، آنکارا، دوحه اهمیت ویژه دارد.
از سوی دیگر تهران توسعه در منطقه را مُسری می‌داند و از این رو به تصریح رهبر معظم انقلاب؛ عراق هر مقدار که آبادتر و همراه با امنیت بیشتر باشد به نفع جمهوری اسلامی ایران نیز خواهد بود. این اصل خلل‌ناپذیر در سیاست‌های تهران در طول یک دهه گذشته و همزمان با اوج‌گیری داعش و ترور در منطقه نمود عینی و عملی یافت و ایران پرچمدار مبارزه با این گروه در طول سال‌های گذشته بوده در حالی که این گروه‌ها نه در داخل خاک ایران که بیرون از مرزهای آن در حال جنایت بودند. کمک به سامان‌بخشی نیروهای نظامی در عراق برای مقابله با داعش و البته به درخواست مسئولان عراقی یکی از مهمترین اقدامات تهران در مسیر امن‌سازی عراق بود و گروه‌هایی مانند حشدالشعبی، کتائب حزب‌الله و دیگر گردان‌های مبارز عراقی نقش ویژه‌ای در دفاع از کشور خود در برابر نیروهای تروریستی داشته و دارند.
پس از پایان حضور داعش در منطقه هم تهران در مسیر توسعه همسایه غربی خود ایفاگر نقشی جدی بود و بغداد در تامین بسیاری از نیازهای انرژی و زیرساختی خود روی تهران حساب ویژه‌ای باز کرده بود. حجم تبادلات بین دو کشور بر اساس اعلام «محمد کاظم آل صادق» سفیر ایران در عراق حدود ۱۰ تا ۱۱ میلیارد دلار است و گرچه با ظرفیت‌های دوکشور همخوانی ندارد اما در شرایط کنونی و با وجود برخی معافیت‌های تحریمی بغداد، حجم بزرگی از اقتصاد ایران و عراق را بهم گره زده است.
در حال حاضر ایران و عراق حجم گسترده‌ای از همکاری‌های دوجانبه در حوزه‌های مختلف به ویژه زیرساخت‌ها را دارند که پروژه‌های ریلی و جاده‌ای، شهرک‌های اقتصادی مشترک در مناطق مرزی و پروژه‌های گازی و برقی نمونه‌های آن هستند. عراق به عنوان یکی از مسیرهای اتصال شرق آسیا به غرب اروپا در کانون توجه قدرت‌های نوظهوری چون هند و چین قرار دارد و از این منظر ایران نیازمند همراهی ایران در ساخت کریدورهای ترانزیتی چون راه‌آهن بصره به شلمچه است. به تعبیر رئیس‌جمهور ایران موقعیت جغرافیایی دو کشور برای تشکیل یک هاب منطقه‌ای اقتصادی بی‌نظیر است و جمهوری اسلامی ایران آماده احداث شهرک اقتصادی مشترک با عراق است. نگاه بغداد به اهمیت روابط اقتصادی و زیرساختی با ایران در این بخش از سخنان السودانی در نشست مشترک خبری با «مسعود پزشکیان» مشهود است: «با دیدگاه رئیس جمهور ایران هم عقیده هستم که همکاری اقتصادی در منطقه، تضمین کننده امنیت و ثبات در کل منطقه است».
واقعیت آن است که نگاه توسعه‌محور دو کشور در حال حاضر مهمترین دلیل تداوم روابط است و این نگاه و مزایای آن می‌تواند منجر به تثبیت امنیتی درون‌زا در منطقه شود که بنیان آن را تهران و بغداد نهاده‌اند. نگاه ایران به عراق، به عنوان همسایه‌ای مسلمان تنها محدود به اقتصاد و امنیت نیست و تهران در پرونده‌هایی چون تنش با عربستان میانجیگری عراق را پذیرفته بود. این میانجیگری با توجه به اعتماد متقابل موجود، می‌تواند در آینده‌ای نه چندان دور تنش‌های منطقه‌ای را محدود و مدیریت کند. این میانجیگری مورد انتظار همسایگان و کشورهای جهان هم است و شاید به همین دلیل بود که برخی تحلیلگران السودانی را حامل پیامی از سوی آمریکا تحلیل می‌کردند، گرچه میانجیگری عراق در پرونده ایران و آمریکا در حال حاضر چندان ممکن به نظر نمی‌رسد اما بغداد می‌تواند میانجی خوبی برای همسایگان شرقی و غربی خود باشد؛ روابط ایران و سوریه در یک ماه گذشته از سطح راهبردی و شراکت به سطح سردی و تنش سقوط کرده است و این یکی از نگرانی‌های بغداد در ماه‌های آینده و کانون تمرکز و تدبیر خواهد بود. هم تهران و هم بغداد معتقدند که ثبات در سوریه کلید ثبات در منطقه است و باید از هر روشی برای پیشگیری از گسترش تروریسم در بستر تحولات سوریه استقبال کرد.
روابط تهران – بغداد و دشمنان آن
روابط ایران و عراق مانند بسیاری دیگر از روابط دو جانبه و چند جانبه در جنوب غرب آسیا و خاورمیانه تحت‌الشعاع حضور و اثرگذاری کشورهای فرامنطقه‌ای است. این نوع از تعامل دشوار، ریسک‌پذیر و نیازمند هوشیاری است. اشاره شد که مهمترین نیاز حال حاضر منطقه و به تبع آن ایران و عراق تامین امنیت و آغاز توسعه اقتصادی است اما مجموعه رویدادها حکایت از آن دارد که این تامین به راحتی نیست از آن رو که آمریکا در پی تداوم حضور خود در عراق است.
دخالت‌های آشکار کاخ سفید در امور عراق از سال ۲۰۰۳ آغاز شد و در دو دهه گذشته، به رغم تمام قرارها و قردادهای موجود، نه تنها سیر کاهشی نداشته بلکه رو به افزایش نهاده است و بغداد حتی امکان دسترسی به منابع پولی حاصل از فروش نفت خود را هم ندارد. در شرایط کنونی خروج آمریکا از عراق به عنوان یکی از تعهدات واشنگتن به بغداد؛ نه تنها تسریع نشده بلکه آمریکا با طرح موضوعات انحرافی چون انحلال گروه‌هایی حشدالشعبی. کتائب حزب‌الله و … در پی تداوم حضور و دخالت خود در عراق است.
«محمد الدلیمی» از رهبران ائتلاف «الانبار المتحد» در تشریح سیاست آمریکا در عراق گفته است که واشنگتن به دنبال رویگردانی از توافق خروج نیروهایش از عراق از طریق درخواست های انحلال الحشد الشعبی است اما این درخواست غیرقابل اجراست و الحشد الشعبی نهادی امنیتی رسمی است و امکان انحلال آن به ویژه در سایه تحولات سوریه شدنی نیست. این طرحی آمریکایی است که هدف از آن بی ثباتی امنیت در عراق برای تحقق اهدافش است.
الدلیمی تصریح کرده است: نظامیان آمریکایی مستقر در پایگاه عین الاسد در غرب عراق طرح پنهانی را برای تداوم حضور در این پایگاه آماده کرده اند. تمدید قرارداد تامین مواد غذایی آمریکایی ها برای نیروهای خود تا سال ۲۰۳۰ گواهی بر ماندن طولانی مدت نظامیان آمریکایی در پایگاه عین الاسد در الانبار است. این تقلا برای تداوم در حالی است که جمهوری اسلامی ایران بر پایان این اشغالگری و ایستادن در برابر آن تاکید دارد. نکته‌ای که در سخنان رهبر انقلاب در دیدار با نخست وزیر عراق هم مورد اشاره و تاکید قرار گرفت.
حضور نظامی آمریکا در خاورمیانه و به ویژه عراق از مهمترین موانع تثبیت امنیتی درون‌زا در منطقه و اثرگذار بر روابط ایران با کشورهای منطقه است. این حضور در چهار سال ریاست جمهوری «دونالد ترامپ» رئیس جمهور جدید آمریکا با کیفیت و جزییات متفاوت‌تری دنبال خواهد شد. ترامپ دوره نخست چندان تمایلی برای حضور در خاورمیانه نشان نمی‌داد اما ترامپ دوره دوم مرموزتر از آن است که بتوان درباره رفتار و تصمیمات آن پیش‌بینی کرد. از این رو بغداد برای کاستن از بار ابهام موجود در سفر نخست وزیر خود به ایران تلاش کرد تا این اطمینان را به ایران دهد که کمترین آسیب را از حضور نیروهای خارجی در عراق خواهد دید.
نحوه برخورد ترامپ با روابط اقتصادی ایران و عراق هم از دیگر دغدغه‌های حکومت مرکزی عراق است، تداوم معافیت‌های تحریمی درحالی که بغداد به ویژه در حوزه انرژی و برق بر واردات از ایران حساب ویژه باز کرده، می‌تواند برای عراق اتفاق درستی قلمداد شود اما نگرانی اصلی برای سران بغداد این است که با توجه به گستردگی دخالت‌های اقتصادی آمریکا، تداوم تجارت با ایران در دوره ترامپ دشوارتر از همیشه شود و واشنگتن از اهرم اقتصاد برای فشار بر بغداد به منظور دوری از تهران استفاده کند.
پیچیدگی شرایط امروز هوشیاری بیشتر هر دو ساکن شرق و غرب اَروَندرود را می‌طلبد و این گفته‌های السودانی که «مردم»، «حشد الشعبی»، «وحدت و انسجام ملی» و «مرجعیت» از مؤلفه‌های قدرت در عراق هستند می تواند امیدبخش باشد به ویژه آنکه نخست وزیر عراق از همه کشورهای همسایه خواسته است به گفت وگوی منطقه‌ای جامع روی آورند تا باعث اعتماد سازی و تضمین صلح و امنیت در منطقه شوند.