عقب نشینی غیرتاکتیکی در آیینه قرآن و سیره علوی

به گزارش گروه دانشگاه خبرگزاری دانشجو، مجتبی فیضی: رهبر معظم انقلاب اسلامی (مدظله) در دیدار ۲۴ مرداد ۱۴۰۳ با دست اندرکاران کنگره ملی شهدای استان کهگیلویه و بویر احمد، با اشاره‌ای قرآنی، هدف دشمن از جنگ روانی در عرصه نظامی را ایجاد ترس و عقب‌نشینی خواندند و گفتند: به تعبیر قرآن کریم، عقب‌نشینی غیرتاکتیکی در هر میدانی چه عرصه نظامی و چه میدان‌های سیاسی، تبلیغاتی و اقتصادی، غضب الهی را به دنبال دارد.

رهبر انقلاب (مدظله) در این خصوص به آیه ۱۶ سوره انفال استناد فرمودند؛ خداوند متعال در این آیه می فرماید: [ وَمَنْ يُوَلِّهِمْ يَوْمَئِذٍ دُبُرَهُ إِلَّا مُتَحَرِّفًا لِقِتَالٍ أَوْ مُتَحَيِّزًا إِلَىٰ فِئَةٍ فَقَدْ بَاءَ بِغَضَبٍ مِنَ اللَّهِ وَمَأْوَاهُ جَهَنَّمُ  وَبِئْسَ الْمَصِيرُ؛ و هر کس در آن هنگام به آنها پشت کند -مگر آنکه هدفش کناره‌گیری از میدان برای حمله مجدد، و یا به قصد پیوستن به گروهی (از مجاهدان) بوده باشد- (چنین کسی) به غضب خدا گرفتار خواهد شد؛ و جایگاه او جهنم، و چه بد جایگاهی است!]

قرآن در این آیه دو نوع عقب نشینی تاکتیکی [ مُتَحَرِّفاً و مُتَحَيِّزاً] را مجاز شمرده و غیر آن را مورد مذمت و مستوجب عذاب معرفی می کند.

«مُتَحَرِّفاً» به معناى خود را كنار كشيدن براى تغيير تاكتيك و خسته و گمراه كردن دشمن و سپس ضربه زدن ناگهانی به اوست و «مُتَحَيِّزاً»، عقب نشینی یک نیرو به منظور پيوستن و جاى گرفتن در كنار هم رزمانش برای افزایش قدرت است، وقتی كه رزمنده احساس تنهايى و ناتوانى كند.

امیرالمومنین(ع) در نامه ۱۶ نهج البلاغه که اصول جنگی را آموزش می دهد به عقب نشینی تاکتیکی اشاره می کنند و می فرمایند: [ لا تَشْتَدَّنَّ عَلَيْكُمْ فَرَّةٌ بَعْدَهَا كَرَّةٌ وَ لَا جَوْلَةٌ بَعْدَهَا حَمْلَةٌ؛ از فرار و عقب نشينى هايى که پس از آن، حمله تازه اى به دشمن است نگران نباشيد و همچنين از گردشی که بعد از آن، حمله صورت مى گيرد ناراحت نشويد.] بنابر جمله اول، گاه شرايط ايجاب مى کند که جنگجويان به طور موقّت فرار کنند تا دشمن به دنبال آنها بشتابد، ناگهان برگردند و او را غافلگير ساخته با حمله اى شديد در هم بشکنند و بنا بر جمله دوم گاه مى شود که رزمندگان براى حمله به دشمن موقعیت مکانی خود را در ميدان تغيير مى دهند و جابه جا مى کند تا نقطه اى را که از آن نقطه بهتر مى تواند حمله کنند به دست آورند و يا آنکه با این کار دشمن را خسته کند. هردوی اینها ایرادی ندارد. اما بعد از این ها می فرماید: [وَ أَعْطُوا السُّيُوفَ حُقُوقَهَا… ؛ حق شمشيرها را ادا کنيد.] و تعبیراتی نظیر این را به کار می برند که [پهلوهاى دشمن را بر خاك هلاك آوريد. همواره آزمند آن باشيد كه نيزه هايتان تن ها را بشكافد و ضربتهايتان سخت و كشنده باشد. ]

نتیجه تخلف و عقب نشینی از جهاد بر اساس آیه ۱۶ سوره انفال، غضب الهی است [ فَقَدْ باءَ بِغَضَبٍ مِنَ اللَّهِ‌] امری که حداقل روزی ۱۰ بار در نماز از خداوند می‌خواهیم که در دسته آن ها قرار نگیریم  [… غَيرِ المَغضوبِ عَلَيهِم … ] در مقابل این افراد، ایستادگان مقابل دشمن از جمله شهدا هستند که طبق آیه ۶۹ سوره نساء [ …أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ وَالصِّدِّيقِينَ وَالشُّهَدَاءِ وَالصَّالِحِينَ… ] مصداق، کسانی هستند که مشمول نعمت خدا هستند. [ … صِراطَ الَّذينَ أَنعَمتَ عَلَيهِم… ]

نکته دیگر با تامل در این آیه این است که یکی از حوزه های ورود قرآن به منظور هدایت بشر، ارائه جریان شناسی تفکرات مختلف، ابزارها و نتایج آن است. ما باید برای یافتن نگاه و اندیشه قرآنی، خصوصیات افرادی که نسخه عقب نشینی غیر تاکتیکی را تجویز می کنند، بشناسیم.

۱. ترویج ادبیات بهانه جویانه
بر اساس آیه ۸۲ سوره توبه این افراد برای دلسرد کردن مومنین، ادبیاتی را در جامعه می اندازند و با بهانه هایی مثل اینکه الان هوا گرم است، شرایط در این مقطع مناسب نیست، مردم از هزینه دادن خسته شده اند و… قداست کلام رهبری امت اسلامی را می شکنند [ بِمَقْعَدِهِمْ خِلافَ رَسُولِ اللَّهِ] یکی از حوزه‌های جهاد تبیین که باید به صورت تخصصی در قرآن بدان پرداخته شود، سیاق‌های قل «بگو» در قرآن کریم است. بخشی از این سیاق‌ها در مقابله با سیاق‌های ” قالوا” و ” یقولون” است. از جمله در این آیات [ وَقَالُوا لَا تَنْفِرُوا فِي الْحَرِّ  قُلْ نَارُ جَهَنَّمَ أَشَدُّ حَرًّا] که در پاسخ بهانه گرم بودن هوا، به گرم تر بودن عذاب و آتش جهنم اشاره دارد؛ یعنی در پاسخگويى به تبليغات دشمن، از اصطلاحاتِ خودش استفاده كرد. «الْحَرِّ، أَشَدُّ حَرًّا» رهبر انقلاب نیز با این نگاه قرآنی، چند سال قبل مقابل کسانی که می گفتند مقاومت هزینه دارد از همان بحث خودشان یعنی هزینه ورود کردند فرمودند مقاومت هزینه دارد اما هزینه‌ی سازش و تسلیم، از هزینه‌ی مقاومت به مراتب بیشتر است.

۲. گرفتار شدن در فتنه ترس
ویژگی دیگر این افراد گرفتار کردن بقیه در فتنه ترس است که ابزارهای شیطان به شمار می رود. تا میخواهند مقابل تخلف از فرمان الهی بایستند می ترسند، تا می‌خواهند مقابل دشمن موضع بگیرند می ترسند و… نه تنها می ترسند بلکه بقیه را هم می ترسانند. قوم حضرت موسی(ع) بعد از دیدن آن همه جلوه از عنایات الهی باز هم وقتی از عقب نشینی غیر تاکتیکی نهی می شوند [وَلَا تَرْتَدُّوا عَلَىٰ أَدْبَارِكُمْ …] با گرفتار شدن در ترس می گویند [ … إِنَّ فِيهَا قَوْمًا جَبَّارِينَ وَإِنَّا لَنْ نَدْخُلَهَا حَتَّىٰ يَخْرُجُوا مِنْهَا فَإِنْ يَخْرُجُوا مِنْهَا فَإِنَّا دَاخِلُونَ؛ ای موسی، در آن سرزمین مقدس گروهی مقتدر و قاهر و ستمکار هستند و هرگز تا آن‌ها از آنجا بیرون نشوند ما داخل نخواهیم شد، هر گاه آنان بیرون شدند ما داخل می‌شویم.] یعنی معجزات انقلاب حضرت موسی مقابل فرعون زمان را بارها تجربه کردند اما در فتنه ترس شکست می خورند. یا در نمونه قرآنی دیگر سپاه طالوت بعد از آزمایش ننوشیدن از نهر آب که اکثرا در آن شکست خوردند و عده کمی از مومنین در تمرین این مقاومت در برابر تشنگی سربلند شدند، با دشمن مواجه شدند و همان اکثریت در فتنه ترس کم آوردند [قَالُوا لَا طَاقَةَ لَنَا الْيَوْمَ بِجَالُوتَ وَجُنُودِهِ؛گفتند: ما را تاب مقاومت جالوت و سپاه او نخواهد بود.] در مقابل آنها مومنینی که قبلا مقاومت را تمرین کرده بودند گفتند [ كَمْ مِنْ فِئَةٍ قَلِيلَةٍ غَلَبَتْ فِئَةً كَثِيرَةً بِإِذْنِ اللَّهِ  وَاللَّهُ مَعَ الصَّابِرِينَ؛ چه بسیار شده که گروهی اندک به یاری خدا بر سپاهی بسیار غالب آمده، و خدا با صابران است.] این آیه بیانگر نگاه توحیدی کسانی است که مقابل قدرت دشمن عقب نشینی غیر تاکتیکی نمی کنند. رهبر معظم انقلاب بارها در حوادث مختلف بعد از انقلاب با تلاوت این آیه مصادیق تحقق آن را در عصر حاکمیت انقلاب اسلامی متذکر شده اند. از پیروزی در هشت سال دفاع مقدس  (۱۳۷۱/۱۱/۰۴) و پیروزی حزب الله لبنان (۱۳۸۵/۰۵/۳۰) تا توفیقات جبهه مقاومت به برکت مجاهدت های شهید سلیمانی (۱۳۹۸/۱۰/۱۸) در بیان رهبر انقلاب (مدظله)، ایمان و غیرت دینی عامل این غلبه است. در این جریان هم مومنین ساکت نماندند و مقابل جریان ترس و تحریف، سکوت را شکستند. امام باقر عليه السلام مى‌فرمايد: افرادى كه تا آخر كار به طالوت وفادار ماندند، سيصد و سيزده نفر بودند. در روایات هم داریم که تعداد یاران واقعی امام عصر (عج) به اندازه افرادی است که با طالوت ماندند و افرادی که با پیامبر (صلی الله علیه و آله) در بدر ماندند؛ شرط همراهی با ولی خدا، تمرین مقاومت و شکستن سکوت مقابل فتنه ترس است. نسخه مقابله با فتنه ترس هم در کلام سیدالشهدا مقاومت شهید سلیمانی برجسته است [نترسیم و نترسانیم] کسانی ترس دارند که خدا را ندارند ولی اهل ایمان اهل خوف و حزن نیست. خداوند در آیه ۱۱۲ سوره بقره می فرماید: [بَلَىٰ مَنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ لِلَّهِ وَهُوَ مُحْسِنٌ فَلَهُ أَجْرُهُ عِنْدَ رَبِّهِ وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ؛ آری، کسی که روی خود را تسلیم خدا کند و نیکوکار باشد، پاداش او نزد پروردگارش ثابت است؛ نه ترسی بر آنهاست و نه غمگین می‌شوند]

نتیجه دوم عقب نشینی از فریضه جهاد، در همین آیه، آتش جهنم است. [ … وَ مَأْواهُ جَهَنَّمُ… ] یا در آیه ۸۱ سوره توبه، برجای ماندگان از جنگ تبوک که خوش نداشتند با جان ها و اموالشان در راه خدا مجاهده کنند، خواستند مومنین را هم با خودشان همراه کنند و می گفتند در این گرما [برای جهاد] بیرون نروید. پاسخ قرآن به این دسته از افراد این است که بگو: آتش دوزخ در حرارت و گرمی، بسیار سخت تر است، اگر می فهمیدید [ قُلْ نَارُ جَهَنَّمَ أَشَدُّ حَرًّا  لَوْ كَانُوا يَفْقَهُونَ] همچنین تخلف از جهاد سبب محرومیت از رضایت خداوند می شود [ … فَإِنَّ اللَّهَ لَا يَرْضَىٰ عَنِ الْقَوْمِ الْفَاسِقِينَ؛ خدا هرگز از آن گروه فاسق راضی نخواهد شد.] (آیه ۹۶ سوره توبه)

کوردلی و از دست دادن قوه بصیرت و فهم حقایق از دیگر ثمرات مسلم تخلف از جهاد است. […أُولئِكَ الَّذِينَ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فَأَصَمَّهُمْ وَ أَعْمى‌ أَبْصارَهُمْ؛ اينانند كه خدا لعنتشان كرده است و گوشهايشان را كر و چشمانشان را كور ساخته است.] (آیه ۲۳ سوره محمد)

عقب نشینی غیرتاکتیکی نتایج سهمگین دیگری نیز دارد که در آیات و روایات قابل مشاهده است.

۳. ترجیح متاع قلیل بر خیر کثیر

ویژگی دیگر این افراد که برخی مومنین هم ممکن است در شمار آن ها محسوب شوند، دنیا طلبی و راضی ماندن به متاع قلیل دنیا در مقابل بی نهایت آخرت است. قرآن در آیه ۳۸ سوره توبه خطاب به مومنین می فرماید: [يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا مَا لَكُمْ إِذَا قِيلَ لَكُمُ انْفِرُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ اثَّاقَلْتُمْ إِلَى الْأَرْضِ  أَرَضِيتُمْ بِالْحَيَاةِ الدُّنْيَا مِنَ الْآخِرَةِ  فَمَا مَتَاعُ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا فِی الْآخِرَةِ إِلَّا قَلِيلٌ؛ ای کسانی که ایمان آورده‌اید، جهت چیست که چون به شما امر شود که برای جهاد در راه خدا بی‌درنگ خارج شوید (چون بار گران) به خاک زمین سخت دل بسته‌اید؟ آیا راضی به زندگانی دنیا عوض آخرت شده‌اید؟ در صورتی که متاع دنیا در پیش عالم آخرت اندکی بیش نیست.]
جنگ تبوک در وسط گشایش های اقتصادی یک آزمایش برای امت بود؛ درست زمانی که فصل رسیدن میوه ها و کسب سود اقتصادی بود به نبرد تبوک با رومیان دعوت شدند که در آن گرمای هوا، ششصد کیلومتر هم باید پیاده می رفتند. دقت و تامل در این آیات برای امروز ما درس است.

یادداشتی از مجتبی فیضی کلاسی، عضو انجمن علمی دانشگاه تهران

انتشار یادداشت‌ها به معنای تأیید تمامی محتوای آن توسط «خبرگزاری دانشجو» نیست و صرفاً منعکس کننده نظرات گروه‌ها و فعالین دانشجویی است.