تغییر اقلیم؛ ضرورت توجه در برنامه‌ریزی ملی و چشم انداز ایران آینده

به گزارش گروه دانشگاه خبرگزاری دانشجو، در این نشست دکتر ناصر باقری مقدم دبیر شورای آینده‌نگاری فرهنگستان علوم ضمن خیرمقدم به حاضرین در این جلسه عنوان کرد: این نشست، دومین نشست از سلسله نشست‌های دبیرخانه شورای آینده‌نگاری با نام «روایت اندیشمندان از ایران آینده» است که براساس نیاز‌های کشور و با توجه به وظیفه ذاتی فرهنگستان علوم، فضایی را برای اندیشمندان فرهنگستان علوم و سایر اندیشمندان کشور آماده می‌کند تا درباره مباحث آینده گفتگو کنند. همچنین برنامه‌ریزی شده‌است تا در نشست‌های آتی «روایت اندیشمندان از ایران آینده» به موضوعاتی همچون فناوری‌های آینده ساز در نقشه جامع علمی کشور، جمعیت ایران در دهه‌های آینده، هویت فردی و ملی در ایران آینده در دستور نشست قرار گیرد. این نشست‌ها پس از پیاده سازی و تنقیح توسط دبیر علمی نشست، به گزارش‌های سیاستی تبدیل خواهد شد و برای مسئولین و مدیران اجرایی مرتبط در کشور ارسال خواهد شد.

در ادامه جلسه دکتر رضا مکنون عضو وابسته گروه علوم مهندسی فرهنگستان علوم و دبیر علمی جلسه اظهار کرد: اثرگذاری تغییر اقلیم به رسمیت شناخته شده است و بیشترین اثر آن بر روی دما است و این روند افزایش دما حداقل تا دو دهه دیگر ادامه خواهدداشت. ایشان در ادامه بیان کردند که تغییر اقلیم در ایران نیز همچون بسیاری دیگر از مناطق اتفاق افتاده است و در برخی موارد اثرات آن در ایران شدیدتر گزارش شده است.

 
همچنین دکتر مکنون اشاره کرد: خوشحالیم که شورای آینده‌نگاری فرهنگستان علوم مواردی را که در آینده ایران اثرگذار است در لیست فعالیت‌هایش آورده است، چرا که مباحثی، چون تغییر اقلیم در کوتاه مدت، میان مدت و بلند مدت در زندگی ما ایرانیان اثر گذار است و نیازمند بررسی ویژه است.

لزوم توجه به ابعاد اخلاقی و دینی تغییر اقلیم
در ادامه این نشست آیت الله سیدمصطفی محقق‌داماد رئیس گروه علوم اسلامی فرهنگستان علوم بیان کرد: موضوع تغییر اقلیم در دو بخش قابل بررسی است. بخش اول مربوط به تحولات طبیعی است که دست بشری در آن دخالتی ندارد. طبیعت تغییر می‌کند و ربطی هم به اعمال و رفتار بشر ندارد. بشر نه مقصر است و نه مکلف. هرچند در فلسفه قدیم ما، چه فلسفه یونان و چه فلسفه اسلامی، تغییرات اقلیمی را بدون ارتباط با اعمال و اخلاق بشر نمی‌داند و اعتقاد داشتند که باران و طوفان و … با اعمال و رفتار انسان‌ها بر روی کره زمین ارتباط دارد.

 
رئیس گروه علوم اسلامی فرهنگستان علوم بخش دوم را مربوط به آثار فعالیت‌های انسان دانستند و درباره تغییر اقلیم و تأثیرات بشری بر آن، بر لزوم توجه به ابعاد اخلاقی و دینی این مسئله تأکید کردند. ایشان بیان کردند: بخشی از تغییر اقلیم به‌علت اقداماتی است که انسان انجام می‌دهد و این باید مورد بحث و بررسی قرار گیرد. یکی از اقدامات لازم در این خصوص، وظیفه ما در شناسایی انطباق با این شرایط و شیوه زندگی در این شرایط است.

محقق‌داماد به آیات قرآن اشاره کرده و خاطرنشان کرد: از همان ابتدا، موجودات افلاکی نگران بودند که انسان‌ها زمین را به فساد بکشند. قرآن در گفت‌وگویی میان خدا و فرشتگان به‌وضوح این نگرانی را نشان می‌دهد. وی با تأکید بر تعهد الهی بشر به حفظ محیط زیست، تصریح کردند: هر زمان که بشر گناه اجتماعی مرتکب می‌شود، قرآن به نقض این تعهد ازلی اشاره می‌کند.

وی با بیان اینکه این مشکل نیاز به پاسخگویی جمعی دارد نه فردی، اظهار کرد: انجمن‌های محیط‌زیستی و راه‌حل‌های علمی و فنی ایجاد شده‌اند، اما من بر این باورم که مشکل اصلی تغییراقلیم ریشه اخلاقی دارد؛ لذا باید اخلاق بشر را به‌گونه‌ای تربیت کنیم که با طبیعت آشتی کند و برای این کار نیاز است نگاهی به ارتباط انسان، طبیعت و خدا در قالب یک مثلث داشته باشیم.

وی افزود: اگر ما به این تحول به‌راحتی پاسخ ندهیم، بدون شک محکوم به هلاکت خواهیم بود. جامعه‌ای موفق است که تغییر اقلیم را درک کرده و برای انطباق با آن برنامه‌ریزی کند. از این رو علمای دین باید اهتمام بیشتری به مباحث محیط زیست داشته باشند و رساله‌های توضیح‌المسائل دینی خود را به‌روز کنند و با احکام شرعی مقلدین خود را به سمت حفظ محیط زیست سوق دهند. به‌عنوان مثال، توجه به میزان مصرف آب در احکام محیط زیستی باید مدنظر قرار گیرد.

ایشان در آخر تأکید کردند که ارتباط بین مباحث دینی و الهیاتی با مسایل محیط زیست اهمیت زیادی دارد و باید در آینده به این موضوعات پرداخته شود.

ضرورت توجه به آمایش سرزمین
دکتر یوسف ثبوتی، رئیس گروه علوم پایه فرهنگستان علوم، در این نشست اخیر به تاریخچه سازمان برنامه و اسناد توسعه در ایران اشاره و تأکید کرد که این سازمان از سال ۱۳۲۷ به عنوان نهاد مسئول برنامه‌ریزی اقتصادی و اجتماعی فعالیت کرده است. وی خاطرنشان کرد که سازمان برنامه در این مدت با تدوین برنامه‌های ۷ ساله و سپس برنامه‌های پنج‌ساله، تلاش کرده است تا توسعه‌ای پایدار را در کشور فراهم آورد.

دکتر ثبوتی به ویژه به بررسی گزارش آمایش سرزمین سال ۱۳۵۳ توسط مشاورین ستیران پرداخت و گفت: ایران سرزمینی خشک و کم‌باران است و آب‌های کشور عمدتاً در سواحل خلیج فارس و تالاب‌های حوالی آن قرار دارند. متمرکز کردن صنایع سنگین و آب‌بر در سواحل جنوبی کشور، به همراه تربیت نیروی متخصص در این مناطق، از جمله توصیه‌های اساسی این گزارش بود.

رئیس گروه علوم پایه فرهنگستان علوم همچنین به تغییرات اقلیمی اشاره کرد و ابراز نگرانی کرد که در چهار دهه اخیر، جامعه فقط به تدریج به این تغییرات اذعان کرده است. دکتر ثبوتی افزود: سیاست متمرکز تصمیم‌گیری‌ها در پایتخت باعث شده که کشاورزی سنتی و روستائی مولد تحت تأثیر قرار گیرد و تبدیل به حاشیه‌نشینی در شهر‌های بزرگ شود.

رئیس گروه علوم پایه فرهنگستان علوم با بیان اینکه جمعیت کنونی سواحل جنوبی کشور بسیار محدود است و تنها مجتمع پتروشیمی عسلویه به عنوان صنعت بزرگ در این منطقه وجود دارد، تأکید کرد که با استفاده از آب شور دریا و هوای مرطوب، می‌توان آب آشامیدنی و صنعتی تولید کرد. اشان بیان کردند زمان برای تغییر و بهبود هنوز باقی است و خواستار اقداماتی برای تبدیل حاشیه‌نشین‌ها به نیروی مولد در سواحل جنوب شدند.

تأثیرات تغییر اقلیم بر تنوع زیستی و جوامع انسانی کشور
دکتر مسعود تجریشی، عضو وابسته و رئیس گروه مطالعات راهبردی زیست‌محیطی فرهنگستان علوم، اظهار کرد: شواهد موجود نشان می‌دهد که تغییرات جهانی اقلیم در دهه‌های آینده تأثیرات قابل توجهی بر متغیر‌های اقلیمی و بخش‌های مختلف اقتصادی ایران خواهد داشت. ایشان ضمن بررسی وضعیت گذشته و حال متغیر‌های اقلیمی و پیش‌بینی آنها در آینده، باید تأثیرات تغییر اقلیم جهانی بر اقلیم، محیط زیست، منابع طبیعی، کشاورزی، تنوع زیستی و جوامع انسانی کشور تحلیل شود. ایشان با ذکر نمونه‌هایی از این اثرات، هشدار‌های لازم را به سیاستمداران و سیاست‌گذاران کشور ارائه نمود.

 
تغییر اقلیم در ایران و اصفهان و چالش آن با صنایع غذایی
دکتر مهدی کدیور، عضو وابسته گروه علوم کشاورزی فرهنگستان علوم، درباره تأثیر تغییرات اقلیمی بر استان اصفهان اظهار کرد: ایران و به‌ویژه اصفهان در حال تجربه تغییرات قابل توجهی در میانگین و واریانس بارش، دما، تبخیر و رطوبت هست که می‌توان آن را به تغییر اقلیم نسبت داد. به وضوح شاهد تغییرات معنی‌داری در سطح بارندگی و دما در طول یک دوره نسبتاً طولانی هستیم. کاهش مداوم بارندگی و افزایش دما به حدی است که دیگر نیاز آبی گیاهان منطقه را تأمین نمی‌کند، که این وضعیت به خشکسالی تعبیر می‌شود.

وی ادامه داد: استان اصفهان به عنوان یکی از نقاط آسیب‌دیده از خشکسالی در ایران شناخته می‌شود و در این زمینه رتبه سوم را در کشور دارد. کارشناسان پیش‌بینی می‌کنند اگر روند کنونی ادامه یابد، اصفهان در ده تا دوازده سال آینده با خطر خالی شدن از سکنه مواجه خواهد شد. به‌طور خاص، شاخص فالکن مارک (Falken mark) که میزان سرانه آب در دسترس را نشان می‌دهد، برای اصفهان بین ۷۰۰ تا ۹۰۰ متر مکعب است که نشان‌دهنده کمبود آب در این منطقه است.

دکتر کدیور به عنوان مثال از ایجاد صنایع آب بر به وضعیت تولید شیر در اصفهان اشاره کرد و افزود: مقدار آب مصرفی برای تولید یک لیتر شیر به طور متوسط حدود ۱۰۰۰ لیتر است و عمده این آب (تا ۶۰ درصد) از آب‌های زیرزمینی تأمین می‌شود. با توجه به عدم جریان طبیعی زاینده‌رود و استفاده از آب‌های زیرزمینی، این موضوع احتمال بروز پدیده خطرناک “فرونشست زمین” را افزایش می‌دهد.

این عضو فرهنگستان علوم در پایان تأکید کرد: اصفهان با بیش از دویست هزار رأس گاو شیری، تقریباً ۲۳ درصد شیر کشور را تولید کرده و به بخش‌های بزرگ صنعتی وابسته است. در این راستا، توزیع بهتر گاوداری‌ها در مناطق دیگری که با مشکلات پیش‌گفته کمتر مواجه هستند، می‌تواند به‌عنوان یک راهکار مناسب در نظر گرفته شود تا هم به محیط زیست اصفهان کمک کند و هم صنعت لبنیات کشور را در مسیر ثبات و پایداری نگه دارد.

تشکیل سازمان ملی تغییر اقلیم زیر نظر ریاست جمهوری
در پایان این نشست، دکتر محمد رحیمی، عضو هیئت علمی دانشگاه سمنان، پیرامون تغییرات اقلیمی و اثرات آن بر کشور گفت: برای جلوگیری از آثار زیان‌بار تغییر اقلیم و تا زمانی که دستاورد‌های لازم برای کاهش گرمایش جهانی به ثمر برسند، که ممکن است چندین دهه طول بکشد، کشور‌های مختلف برنامه‌های سازگاری با تغییر اقلیم را در بخش‌های مختلف تدوین و اجرایی کرده‌اند. عدم توجه کامل به این موضوع مهم می‌تواند به تدریج و در آینده نزدیک منابع طبیعی کشور را از بین ببرد و با مشکلات جدی روبه‌رو کند.

وی ادامه داد: از بین رفتن منابع طبیعی نظیر آب، خاک، منابع طبیعی و محیط زیست می‌تواند تمام برنامه‌های توسعه‌ای کشور، از جمله بخش‌های کشاورزی، اقتصادی و فناوری را به طور جدی تحت تاثیر قرار دهد. به همین دلیل، ضروری است که سازمان یا موسسه‌ای مناسب و فراگیر در ساختار دولت تشکیل شود، تا ضمن تدوین برنامه جامع سازگاری با تغییر اقلیم با مشارکت دستگاه‌های ذی‌ربط، نظارت، پیگیری و هماهنگی اجرای برنامه ملی عملیاتی سازگاری با تغییر اقلیم را بر عهده گیرد.

دکتر رحیمی همچنین به تجربیات جهانی اشاره کرد و گفت: کشور‌های منطقه و برخی کشور‌های اروپایی که شرایط اقلیمی مشابهی با کشور ما دارد، دارای یک وزارتخانه به نام وزارت تغییر اقلیم است و به طور جدی برنامه‌های محافظت از منابع طبیعی را در مقابل تغییر اقلیم اجرایی می‌کند. خوشبختانه ما نیز در کشور متخصصان متعهد و دلسوزی داریم که در دستگاه‌های اجرایی و دانشگاه‌ها مشغول به کارند و می‌توان با استفاده از این ظرفیت عظیم نیروی انسانی، برای محافظت از منابع طبیعی کشور برنامه‌ریزی کرد.

این عضو هیئت علمی در پایان تأکید کرد: با توجه به موارد مطرح‌شده و به منظور هماهنگ‌سازی فعالیت نهاد‌های مختلف کشور و تعاملات بین‌المللی در حوزه تغییر اقلیم، پیشنهاد می‌شود سازمان ملی تغییر اقلیم زیر نظر ریاست جمهوری تشکیل شود تا بتوانیم به‌طور مؤثر و هماهنگی با چالش‌های آینده مقابله کنیم.

در پایان مقرر شد تا موضوعات مطروحه در این نشست به گزارش سیاستی تبدیل شده و برای نهاد‌های مسئول ارسال شود.