بازنمایی ناقص رسانه عامل تحقیرِ «خانه داری» است

این نکته مهمی است که اکثریت زنان ما خانه‌دار هستند و عموم آنها از قشر جوان جامعه‌اند و تحصیلات عالی دارند. مادرهای ما یا همسن‌های ما کمتر دانشگاه می‌رفتند. ولی برای جوانان امروز روتین زندگی روزمره شده که حتماً بعد از مدرسه به دانشگاه بروند. بنابراین زنان جوانان در سال‌های اخیر بیشتر به آموزش و تحصیلات عالی رو آورده‌اند؛ حالا حداقل در مقطع لیسانس ولی بالاتر از آن را هم دارند. بنابراین وقتی ما می‌دانیم زنان خانه‌داری هستند که تحصیلات دانشگاهی دارند؛ انتظار داریم که آنها اهل مطالعه باشند، اهل فعالیت‌های اجتماعی باشند، اهل توسعه دادن ارتباط‌های اجتماعی خودشان باشند، در کارهای خیریه فعالیت داشته باشند، کارهای مختلفی را در خارج از محیط خانه انجام بدهند که البته لزوماً درآمدزا نیست. ولی معنی‌اش این نیست که نسبت به سرنوشت جامعه خود بی‌اعتنا هستند، حیات اجتماعی جامعه برایشان مهم است. همچنین انتظار می‌رود در داخل خانه هم نوع همسری و مادری و روابط خویشاوندی‌شان به شکل دیگری باشد. نوع گسترده‌تر، کیفی‌تر و توسعه یافته‌تری باشد. 

این نکته مهمی است که اکثریت زنان ما خانه‌دار هستند و عموم آنها از قشر جوان جامعه‌اند و تحصیلات عالی دارند.

کلیشه‌های زمان قدیم مثلاً دعوای عروس و مادر شوهر، مدت‌ها است که در واقعیت زندگی معنای خودش را از دست داده است. نمی‌گویم عروس‌ها و مادر شوهرهایی نیستند که دعوا کنند ولی آن کلیشه‌ای که در گذشته انگار دعوای بین عروس و مادر شوهر روتین زندگی روزانه بود، الان دیگر نیست. در خیلی از موارد هم مثل برعکس شدن پدرسالاری به فرزند سالاری، این هم ممکن است برعکس شده باشد. بنابراین آن کلیشه‌ها مطمئناً در سطح جامعه تغییر کرده است‌. اما این تغییرات را از کجا می‌فهمیم؟

درباره نحوه نمایش زنان خانه‌دار در فیلم‌ها و واقعیتی که در جامعه وجود دارد، اطلاعات خیلی زیادی در دسترس نیست. ولی به صورت جدا جدا از هر کدام از این‌ها اطلاعاتی داریم. خانم حاصلی در پایان‌نامه خودش، پژوهش‌های کیفی و آماری مربوط به زنان خانه‌دار را مطالعه کرده و مجموعاً نتایجی از پژوهش‌های پیشین و آمار گرفته است. جمع‌بندی آن‌ها این می‌شود: زنان خانه دار همگی از کار خانگی ناراضی هستند. یعنی با انتخاب خودشان خانه‌داری را انتخاب نکردند.

اکثر زنان خانه‌دار، خانه‌داری را کاری دشوار و زمانبر و پر زحمت می‌دانند که پایان ناپذیر و در انزوا است. این در انزوا بودن خیلی مهم است. یعنی خودشان می‌فهمند که در انزوا هستند. جامعه و خانواده قدر زحمات آنها را نمی‌داند و از زحمات آنها قدردانی نمی‌شود. بنابراین خانه‌داری به زنان خانه‌دار، هویت بخشی به معنای مثبتش نمی‌کند. بلکه اغلب آنها به علت تغییر رویکرد جامعه نسبت به خانه‌داری، احساس نارضایتی می‌کنند. رویکرد جامعه هم به خانه‌داری تغییر کرده است. جامعه به زنان شاغل ارج بیشتری می‌گذارد تا زنان خانه‌دار.

«خانه‌داری» پایان ناپذیر و در انزواست

مثلاً یکی از آشنایان ما منشی دکتری بود. می‌گفت خانم‌هایی که می‌آمدند و می‌خواستند برایشان پرونده تشکیل بدهم، وقتی می‌پرسیدم وضعیت اشتغالتان چیست؟ آنهایی که شاغل بودند، بلند یا معمولی می‌گفتند شاغل. اما آنها که خانه‌دار بودند به من نزدیک می‌شدند و آرام می‌گفتند خانه‌دار. یعنی معلوم بود که خانه‌داری را ضعف خودشان می‌دانستند. خیلی از وقت‌ها یک عده به خاطر ازدواج و بچه‌دار شدن و درگیری‌های خانوادگی، اشتغال را پیگیری نمی‌کنند ولی بعداً پشیمان می‌شوند. در بعضی از تحقیق‌ها از زنان خانه‌دار پرسیدند که اگر به گذشته برمی‌گشتید و دوباره قرار بود انتخاب کنید که شاغل باشید یا خانه‌دار چه می‌کردید؟ اغلبشان می‌گفتند اگر به گذشته برمی‌گشتیم شاغل می‌شدیم.

بنابراین یک نارضایتی نسبت به خانه‌داری وجود دارد به خاطر انزوایی که دارد و به خاطر اینکه جامعه ارزش خانه‌داری را درک نمی‌کند. به نظر من اینکه زن خانه‌دار متوجه می‌شود منزوی است، این خودش پیشرفت است. یعنی وضعیت خودش را می‌تواند به درستی تحلیل کند که در چه شرایطی قرار دارد. دوم اینکه معتقدند کارشان به لحاظ اقتصادی اجتماعی به چشم نمی‌آید. و فقط خلاءها و نواقص کارشان دیده می‌شود.

زنان خانه‌داری که روابط همسری خوبی دارند و از زندگیشان راضی هستند، نگرششان نسبت خانه‌داری مثبت‌تر است. نیمی از زنان متمایل به پرداخت دستمزد در مقابل خانه‌داری هستند. یعنی دوست دارند دستمزد بگیرند و آن را کاری واقعی می‌دانند. در حالی که در سالنامه‌های آماری، خانه‌دار‌ها جزو بیکارها شناخته می‌شوند و خانه داری شغل محسوب نمی‌شود.

زنان خانه دار همگی از کار خانگی ناراضی هستند. یعنی با انتخاب خودشان خانه‌داری را انتخاب نکردند. اکثر زنان خانه‌دار، خانه‌داری را کاری دشوار و زمانبر و پر زحمت می‌دانند که پایان ناپذیر و در انزوا است. این در انزوا بودن خیلی مهم است. یعنی خودشان می‌فهمند که در انزوا هستند. جامعه و خانواده قدر زحمات آنها را نمی‌داند و از زحمات آنها قدردانی نمی‌شود. بنابراین خانه‌داری به زنان خانه‌دار، هویت بخشی به معنای مثبتش نمی‌کند. بلکه اغلب آنها به علت تغییر رویکرد جامعه نسبت به خانه‌داری، احساس نارضایتی می‌کنند. رویکرد جامعه هم به خانه‌داری تغییر کرده است. جامعه به زنان شاغل ارج بیشتری می‌گذارد تا زنان خانه‌دار.

نقطه مشترک دیگر تحقیقات در ایران حاکی از تغییر نگرش نسبت به نقش‌های جنسیتی از رویکرد سنتی به رویکردی مدرن است. اشتغال و تحصیلات زنان سهم مهمی در این تغییر نگرش داشته است. نسل جوان نسبت به تقسیم کار و مشارکت مردان در کارهای خانه دیدگاه مثبت‌تری دارند. یعنی دیگر خانه داری را صرفاً وظیفه خودشان نمی‌دانند. حتی اگر خانه‌دار هستند، معتقد هستند مردان هم می‌توانند در این زمینه مشارکت داشته باشند. اما زنان با سن بالاتر خانه داری را صرفاً وظیفه زنان می‌دانند.

 این، آن حرفی است که امروز می‌خواهیم درباره فیلم و سینما بزنیم. زنان خانه‌دار خودشان می‌دانند در چه شرایطی هستند یعنی خودآگاهی دارند. مثل قدیم نیست که شماری از مادرهای ما فکر می‌کردند، ما همینطوری به دنیا آمدیم و باید زندگی کنیم و بعد هم از دنیا برویم. یعنی دنبال هیچ دلیلی نمی‌گشتند. اما زنان خانه‌دار امروز دنبال دلیل می‌گردند. برای اینکه درس خواندند، تحصیل کردند و می‌دانند هر چیزی دلیلی می‌خواهد. زنان دنبال انگیزه می‌گردند و دغدغه و مسئله دارند.

زنان خانه‌دار گروهی متکثر با سبک زندگی‌های متفاوت هستند

تسنیم: دیدگاه خانم‌های جوان ما تغییر کرده است و زنان خانه‌دار ایرانی هم طیف‌های متکثری دارند.

بله. بر اساس همین پژوهش‌ها که بیشتر هم کیفی بوده و فقط به بررسی نگرش زنان خانه‌دار پرداخته است و صرفاً کمی نبوده که ویژگی خاصی را به زنان خانه‌دار نسبت بدهد. در تمام این تحقیقات با رده‌های مختلف سنی و تحصیلات مختلف از زنان مواجه هستیم که نشان از گوناگونی و پراکندگی این گروه دارد. به نظریه لپاتا که برسیم می‌بینیم: زنان خانه‌دار دیگر یک گروه مشخص با ویژگی‌های معین نیستند. در غرب هم چنین دوره‌ای طی شده و تمام این مسائل مطرح شده است. زنان خانه‌دار یک گروه متکثر و متنوع هستند. بعضی‌هایشان اصلاً سواد ندارند. بعضی‌هایشان سواد در حد خواندن و نوشتن دارند. خیلی‌هایشان تحصیلات دانشگاهی دارند. بعضی‌هایشان اهل مطالعه نیستند. خیلی‌هایشان اهل مطالعه هستند. برنامه‌های تربیتی تلویزیون و شبکه‌های اجتماعی و سایت‌ها را دنبال می‌کنند. خیلی‌هایشان در فضای مجازی فعال هستند.

تلاش زنان خانه‌دار برای معرفی هویت خود ورای کلیشه‌های رسانه‌ای

باز یک تحقیق دیگری بود که بازنمایی زنان در فضای مجازی را مطالعه کرده بود. اما به تصویر خود زنان کاری نداشت. به اشیایی که در فضای مجازی به نمایش می‌گذاشتند کار داشت. یکی از یافته‌های خیلی جالب آن تحقیق، این بود که زنان خانه‌دار دارند برای خودشان در فضای مجازی هویت می‌سازند. یعنی نشان می‌دهند خانه‌داری آنقدرها که شما فکر می‌کنید بی‌کیفیت و ضعیف و غیرقابل ارج گذاشتن نیست. خانه داری هم یک روش است. آدم می‌تواند خانه‌داری خودش را ارتقاء بدهد و در عین حال از زندگیش لذت ببرد. یعنی می‌تواند انتخابش کند.

زنان خانه‌دار دیگر یک گروه مشخص با ویژگی‌های معین نیستند. در غرب هم چنین دوره‌ای طی شده و تمام این مسائل مطرح شده است. زنان خانه‌دار یک گروه متکثر و متنوع هستند. بعضی‌هایشان اصلاً سواد ندارند. بعضی‌هایشان سواد در حد خواندن و نوشتن دارند. خیلی‌هایشان تحصیلات دانشگاهی دارند. بعضی‌هایشان اهل مطالعه نیستند. خیلی‌هایشان اهل مطالعه هستند. برنامه‌های تربیتی تلویزیون و شبکه‌های اجتماعی و سایت‌ها را دنبال می‌کنند. خیلی‌هایشان در فضای مجازی فعال هستند.

«به همین سادگی» بهترین نمونه برای دیده نشدن زن خانه‌دار

تسنیم: یعنی خودشان تلاش می‌کردند هویتی برای خودشان بسازند و نشان بدهند فعالیت خانه‌داری چقدر پیچیدگی، سختی، تنوع و در عین حال جذابیت دارد. جذابیت‌هایش هم مانند خود خانه‌داری پایان ناپذیر است؟ یعنی این گروه از زندگی خود و فعالیت خانه‌داری راضی هستند؟

بله. این‌ها فرق دارند با آن زنان خانه‌دار کلیشه‌ای که بر اساس نظریه لپاتا گفته می‌شود زن خانه‌دار محدود که جلوتر در خلال گفتگو درباره‌اش کامل توضیح می‌دهم. این‌ها خودآگاه هستند و دارند سعی می‌کنند زندگی خودشان را آنطور که می‌خواهند بسازند و پیش ببرند. حالا آن تحقیق این را نمی‌گفت ولی خود من می‌گویم به این خاطر که بسیاری از این‌ها تحصیل کرده هستند و می‌دانند که چگونه می‌توانند مسیر زندگی‌شان را تعیین کنند. به هر حال این‌ها یافته‌هایی از واقعیت است؛ زنان خانه‌دار می‌خواستند که قدرشان دانسته شود و معتقد بودند قدرشان دانسته نمی‌شود. این قدر دانسته نشدن آنقدر طبیعی و عادی شده که ما اصلاً در زندگیمان نمی‌بینیم. ولی وقتی عینک دیگری به چشم‌مان بزنیم و به زندگی زنان خانه‌دار و اطرافمان نگاه کنیم، متوجه می‌شویم که چقدر دارند تلاش می‌کنند و چقدر دیده نمی‌شوند.

در فیلم‌ها بهترین نمونه برای این دیده نشدن، فیلم «به همین سادگی» است که انگار آن زن خانه‌دار نقش لوستر را بازی می‌کند. هیچکس به لوستر نگاه نمی‌کند اما لوستر همه جا را روشن می‌کند. زن خانه‌دار تشبیه شده بود به لوستری که دیده نمی‌شود ولی به واسطه حضور او، همه جا روشن است. یعنی نقش‌شان ارزشمند است ولی در عین ارزشمندی دیده نمی‌شود و به آن ارج گذاشته نمی‌شود.

حالا این یک دسته از تحقیق‌ها بود. دسته دیگر تحقیقاتی بود که بازنمایی زن خانه‌دار را در سینما نشان می‌دادند. نتیجه این پژوهش‌ها بیانگر این بودکه همچنان در سینما زنان خانه‌دار به صورت سنتی بازنمایی می‌شوند و ما زن خانه‌دار مدرن در سینما نداریم. شاید شکل و شمایل زن، مدرن شده باشد ولی وظایف و فعالیت‌هایش همان زن سنتی سابق است.