در خبرها آمد که دکتر مسعود پزشکیان در سفرش به استان خوزستان دست به کمچه و استامبولی برده و در ساخت دیوار یک مدرسه کمک کرده است. با انتشار این خبر، بلافاصله جریان منتقد دولت دست بکار شدند تا با تمسخر این رفتار رئیس جمهور، به عنوان یک عمل پوپولیستی، انتقام تمام نقدهای پیشین اصلاح طلبان به رفتارهای پوپولیستی روسای جمهور پیشین را که از اردوگاه اصولگرایان بودند بگیرند. از این سو طرفداران دولت هم کوشیدند تا اثبات کنند که رفتارهای دکتر پزشکیان از جنس رفتارهای پوپولیست ها نیست.
اما اول باید دید که به چه رفتاری اصطلاحا پوپولیستی یا عوامگرایانه گفته می شود و آیا واقعا عوامگرایی در این معنا چیز بدی است؟ جامعه شناسان زیادی پوپولیسم را تعریف کرده اند. به طور کلی می توان پوپولیسم را همچون دیگر ایسم ها یک ایدئولوژی دانست که غایت آن اصالت دادن به عوام است در مقابل خواص فاسد؛ از این نگاه پوپولیسم می تواند راهی دموکراتیک باشد که بر احساس توده ها سوار می شود تا به هدف برسد. همچنین پوپولیسم می تواند یک روش باشد که از سوی ایدئولوژی های دیگر بسته به زمان و مکان برای رسیدن به اهداف خاص مورد استفاده قرار گیرد. اما آنچه به نظر می رسد، نگاه منفی در این شیوه به استفاده ابزاری از توده برای رسیدن به اهداف خاصی است که می تواند در نهایت به اجابت خواست مردم منتهی نشود.
اما آیا پوپولیسم همیشه مذموم است؟ آیا اگر پوپولیسم در مسیرتوسعه مورد استفاده قرار بگیرد امری منفی تلقی می شود؟ برخی از نظریه پردازان چون ارنست لاکلائو و شانتال موفه معتقدند که پوپولیسم به عنوان یک روش می تواند در شکل دهی به هویت سیاسی، نقش مهمی ایفا کند و از آنجا که کار سیاست اساسا دادن هویت سیاسی به توده ها به منظور مشارکت دادن آنهاست، پس رفتارهایی که می تواند مقوم چنین کنشی باشد، نباید همیشه منقی باشند. به عبارت دیگر بر اساس نظریه های لاکلائو و موفه می توان اینگونه فهم کرد که رفتارهای عوامگرایانه هویت سازی که منتهی به ایجاد چسب همبستگی صحیح با نتایج مثبت شوند بد که نیستند هیچ، خوب هم هستد، و در شرایط کنونی، فقدان چنین الگوهایی، همواره وضعیت جامعه را در معرض شرایط انومیک، بی هنجاری و واگرایی قرار داده است.
آیا می توان گفت که نگاه منفی به رفتارهای پوپولیستی از این دست ، به فرد یا جریان عوام فریب بر می گردد که با رفتار یا گفتار ناراست خود قصد تامین منافع شخصی یا جناحی به ویژه خلاف منافع ملی دارند؟ مثلا وعده هایی می دهند که مردم مشتاق آن هستند اما آن وعده ها امکان عملیاتی شدن ندارند؛ مانند ایجاد هر یک شغل با یک میلیون تومان. می توان نمونه های دیگری که نیز مطرح کرد مانند فرد یا جریان فکری پوپولیستی منفی، در حوزه عمل اخلاق سیاسی، خود را مدافع مردم فقیر نشان می دهد و در عمل با طرح ها و سیاست های تامین کننده منافع مردم و کشور توسط رقیبشان مانند پیوستن به اف ای تی اف مخالفت به عمل می آورند. چون دولت روحانی نباید موفق شده و به نفع مردم دستاورد داشته باشد تا نزد آنان محبوب شود. این رویکرد تیم جلیلی با مذاکرات دولت برای پیوستن ایران به اف ای تی اف میلیاردها دلار بر منافع ملی و مردم خسارت وارد کرد. اما به دلیل رفتار پوپولیستی و جناح گرایی، هنوز مردم نمی دانند، از این ناحیه چه لطمه ای خورده اند. آنان به این بهانه پوپولیستی منفی که اگر ایران به اف ای تی اف بپیوندد همه راه های دور زدن تحریم ها آشکار و مسدود می شود، به مردم نمی گویند که آیا واقعا در این باره مگر اطلاعات سری ای باقی مانده که غربی ها ندانند؟
حال ببینیم رفتار دکتر پزشکیان از جنس یک رفتار پوپولیستی مثبت بوده است یا خیر؟ او پیش از این به عنوان وزیر بهداشت درک درستی از توسعه کشور داشت مبنی بر این که بدون تامین سلامت برای مردم، امکان پیشرفت دیگر ابعاد توسعه وجود نخواهد داشت. از این رو خواهان توسعه خانه های بهداشت بوده است و در راستای تحقق آن، بدون سر و صدا و دیده شدن به همراه فرزندان خود ۶۰۰ خانه بهداشت ساخت. او امروز در قامت رئیس جمهور، دغدغه ساخت مدرسه را به عنوان مهمترین زیرساخت آموزشی کشور دارد. بنابراین شرکت او در مدرسه سازی به مثابه بزرگترین و مهمترین پروژه زیر ساخت جمهوری اسلامی ایران، می تواند الگوسازی صحیح در قوت بخشیدن به امر تهیه و تدارک امر آموزش و توسعه کشور تلقی شود. بنابراین آستین بالا می زند و آجر می چیند تا به مردم بگوید می شود با هر موقعیتی که افراد دارند، کمک دهند تا این وعده عملیاتی شود. او دروغ نگفته است و نشان داده که قبلا هم چنبن کرده و موفق هم بوده است. پس عوام فریبی در آن وجود ندارد. وعده محال هم نداده است.
در این جا حتی اگر کار او پوپولیستی هم باشد از نوع مثبت است که به مشارکت سیاسی توده ها کمک می کند. مشارکتی که قادر است در درازمدت به تقسیم کار و تفکیک ساختی منتهی شده و جامعه را از الگوی تقسیم مکانیکی به تقسیم کار دینامیک منتقل کند تا جایی که به مردم هم در هویت یابی سیاسی در ذیل اصلاح طلبی، مدد می رساند. اساسا انجام کار خوب در ملا عام می تواند باعث تشویق افراد و ترویج آن باشد، ملاک این که نیت بانی نیز، ریاکاری نیست، مشروط به نتیجه کار به نفع خیرعمومی است که خواص و بانیان نظام دسترسی محدود از آن متضرر می شوند. به عبارت دیگر نماد مدرسه سازی، و آگاه سازی عمومی، خطرناکترین پروژه برای حامیان نظام دسترسی محدود است. در واقع مرز باریکی میان عوامفریبی و عوامگرایی مثبت وجود دارد که گاه از سوی گروه های سیاسی هر دو طرف مورد سو استفاده قرار می گیرد. اما در مورد رفتار دکتر پزشکیان به هر طریقی که نگریسته شود نمی توان از آن نکته منفی بیرون کشید.
۲۱۶۲۱۶